Gıda güvenliğinin kilit kuruluşları: Kooperatifler

Dr. Ayhan ÇIKIN

2014 yılında küresel düzeyde tarım-gıda piyasalarında boy gösteren çok büyük ilk 50 tarım-gıda kooperatiflerini  belirleyen bir çalışma gerçekleştirildi^[1].

Özellikle son onlu yıllarda  hızla çoğalan büyük tarım kooperatiflerinin, küresel gıda tedarik zinciri güvenliğinde anahtar bir rol  oynaması beklenmektedir.

Araştırmaya göre tarım-gıda sektöründe ilk 50 sıra içinde yer alan kooperatiflerin iş hacimleri, 2008-2013 yılları arasında % 40 artmıştır.  Küresel düzeyde Top 50 tarım-gıda kooperatifleri yılda % 7’lik bir büyüme sağlarken, ilk 10 fransız tarım-gıda kooperatifleri bu süre içinde % 7,4’lük büyüme gerçekleştirerek oldukça başarı sağlamışlardır. Giderek karmaşıklaşan ve istikrarsızlaşan tarım-gıda tedarik zincirinin güvenliğine kooperatiflerin katkı koymaları, onların kendi aralarında birleşmeleriyle gerçekleşmiştir. Bu gelişme, kooperatiflerin faaliyetlerini uluslararasılaştırması, yatay ve dikey bütünleşmesi, alanlarında güçlü markalar geliştirmesi, yenilikleri benimsemesi ve özel ve kamu paydaşlarıile kapsamlı bir çalışmanın sonucudur.

Küresel boyutta Avrupalı ilk 20 tarım-gıda kooperatifleri içinde 7 kooperatifle Fransız kooperatifleri çok iyi temsil edilmektedir. Fransız kooperatifleri Avrupalı Top 20’inin  toplam iş hacmi içindeki paylarını % 23 (2008)’den % 28’e (2013) çıkararak ağırlığını artırmıştır. Bu gelişme, kooperatif sektörün yapısını “tamamlama/bütünleme” etkisiyle sağlamlaştırmasıyla açıklanabilir. 

Küresel gıda tedarik zincirini güvenli kılmak : tarımsal kooperatiflerin ana konusu

Bugün, dünyayı ve özellikle tarım-gıda sektörünü dönüştüren beş küresel eğilimden bahsedilmektedir: demografik , gelişen ülkelerin ekonomik gücünün yükselişi,  artan şehirleşme, doğal kaynakların kıtlığı ve iklim değişikliği, ve teknolojik gelişmeler. FAO’ya göre tarımsal üretimin, artan gıda ve endüstriyel talebi karşılamak üzere 2050’ye kadar % 70 dolaylarında artması beklenmektedir.

Bu gelişmeler, zaten kırılgan olan gıda tedarik zinciri üzerinde baskısını kuvvetli bir şekilde hissettirecektir. Aşağıdan yukarı, hammadde fiyatlarının oynak yükselişinden, kırılmalar muhtemelen daha da yaygınlaşacaktır. Küresel tarım-gıda ticaretinin kuralsızlaştırılması bağlamında, tüketim havzalarına kendilerini yakınlaştırmak isteyen kooperatifler, karmaşık olan tedarik zincirlerini  uluslararası düzeyde kendileri geliştirmek durumundadırlar.

Bu zorluklar nasıl aşılacaktır ?

Araştırmada bu sorunun yanıtı 6 başlık altında toplanmıştır :

1. Büyüklük : Pek çok tarımsal kooperatifin rekabetçi bir ekonomide çalışabilmesi için kritik bir büyüklüğe sahip olması gerekir. 2008-2013 yılları arasında dünyanın en büyük ilk 50 kooperatifinin iş hacimleri  % 40 artırmıştır^[2].
2. Uluslarasılaşma : Amaç, kendi pazarlarına mümkün olduğunca yakın olmak, üretim ve lojistik maliyetlerini düşürerek daha rekabetçi olabilmektir. Piyasa aktörleri, çeşitli stratejileri ile yerel üretimlerini tüketim havzalarına daha yakın yerlere taşıyarak küçük tarımsal yapılardan yardım alabilmeyi planlamaktadırlar. Mevcut üretim havzalarından uzaktaki yeni tüketicilerin taleplerinin nerede üretileceğini tanımlamak, kooperatifler için gelecekte bir meydan okuma kozu olabilecektir.
3. Bütünleşme : Piyasa aktörleri kendi faaliyet portföyünde aşağıdan yukarıya paydaşlar yoluyla bir yakınlaşma stratejisi izliyorlar. Örneğin Fransa’da 2012’de 68, 2013’de 75 birleşme-devralma işlemi yaşanmıştır. Batı Avrupa’da süt sektöründe bu bütünleşme daha belirgin olmuştur. Özellikle Çin’in kaliteli ürün talebini karşılamak için Fransa’nın Agrial ve Sodial gibi önemli kooperatif grupları bazı kooperatif grupları ile bütünleşmişlerdir^[3].
4. Marka : Fiyat baskılarına karşı koyabilmek, değer yaratabilmek ve güvenli bir biçimde tüketicilerin beklentilerine cevap verebilmenin temel koşulu güçlü bir markalar portföyüne sahip olmaktır.
5. İnovasyon (Yenilikçilik): Üretimi, finansmanı,… ve hatta iş modelini iyileştirmek için “drone”ların kullanımı, genetik araştırma, yeni ürünler söz konusu olduğunda inovasyon, tarım kooperatifleri yöneticilerinin yüreklerindeki başlıca öncelikli konudur. Tarım kooperatifleri, ekosisteminin merkezine müşterilerine koymak durumundadırlar. Tüketiciler, ev dışında tüketmek için uygun biçimde satılan ve mümkün olduğunca  fiyatı düşük,  kaliteli, otantik, kişiselleştirilmiş ürünleri talep ederler. Kooperatifler, bu yeni beklentilere cevap vermek için uyum sağlamak zorundadırlar.
6. Kapsayıcı yaklaşım : Çok sayıdaki güçlükleri aşmak için kooperatifler, şirketler, STK, Devletler veya yatırımcılardan oluşan bir ekip oyunu içinde kooperatifler yeni paydaşlar bulmak zorundadırlar.

Başarılı olmak için, AR-GE, sulama, teknoloji, taşımacılık altyapısı, üretim kapasitesi, pazarlama, vb. açısından, çok miktarda yatırım yapmak  gerekli olacaktır. Bu konularda finansmanın kamu sektörü tarafından sağlanması bir ön koşul olsa da,  finansman konusu bakımından gelişmekte olan ülkelerin çok yetersiz olduğu da bir gerçektir. Finansman kaynakları açısından, borç ve öz sermaye kullanılmıştır, ama bunlar kooperatifler için sınırlıdır. Bununla birlikte engelleri ortadan kaldırmak için yeni finansman biçimlerinin araştırılması gerekli ve zorunludur.

Kooperatifçi selamlarımla.

Dr. Ayhan ÇIKIN

Urla, 28 Haziran 2016