Türk Kooperatifçilik tarihine bir not : I

MAHMUT TÜRKMENOĞLU VE BADEMLER KOOPERTİFİ [1]

Prof. Dr. Ayhan ÇIKIN

E. Ü. Ziraat Fakültesi

Ben bu konuşmamda Mahmut Türkmenoğlu’nun yaşamının doğal kesitleri üzerinde durmayacağım. Bademler’i  Mahmut Türkmenoğlu’ndan, Mahmut Türkmenoğlu Bademler’den soyutlamadan (zaten soyutlamak mümkün değil) , onların Türk kooperatifçiliğine katkısını belirlemeğe çalışacağım. Köyden bir arkadaşına ölümünden bir ay kadar önce yazdığı bir mektubunda[2] : “düşündüm, kendimi sorguladım ve sonra akladım” diye yazıyor.

Yaşamını kendince değerlendiren, kendi kendine sorgulayan, bu sorgulamanın tüm nedenlerini ölümle pençeleşirken dile getiren  ve sonunda kendini aklayabilen kaç insan vardır ? Zaten bazı insanları büyük yapan onların kendi kendilerine yargılayabilmesidir. Onları erdemli yapan kendilerini sorgulayabilmesidir.

Nedir Mahmut Türkmenoğlu’nu erdemli kılan ?

Nedir Mahmut Türkmenoğlu’nu büyük kılan ?

Nedir onu diğer pek çok insana göre seçkin kılan ?

Bademler’de kooperatif kurması mı ? Bu kooperatifin başkanı olması mı? Bir partinin içinde siyasete soyunması mı? Milletvekili olması mı ? Yoksa bakan olması mı?

Sanırım bunların hepsinin az çok katkısı vardır. Bana göre bir insanı büyük kılan, onun ölüme giderken kader birliği yaptığı arkadaşlarına, dostlarına “hesap verme sorumluluğu duyması ve onu gerçekleştirmesidir”.  Nitekim Türkmenoğlu’nun Hasan Şengül’e 13 haziran 1992’de Wiskonsin (USA)’den yazdığı mektubunda kendisini, çevresi ve arkadaşları içinde yargılamakta ve sorgulamaktadır. Güzellikleri  hep beraber  paylaşmakta, olumsuzlukları kimseye  aktarmadan genele, daha doğrusu gizlice kendisine yüklemektedir.

Mahmut Türkmenoğlu, 1960’lı yıllarda Türkiye’nin ve dünyanın gündeminde olan “toplum kalkınması modeli”nin yerel bir önderidir. Öyle bir yerel önder ki, yerellikten kopmadan bölgeselliği yakalama, bölgesellikten kopmadan ulusallığı yakalama, ulusallıktan kopmadan evrenselliği yakalamanın bütün ipuçlarını Mahmut Türkmenoğlu’nda görmek mümkündür.

Mahmut Türkmenoğlu’na göre yerel (köy) liderin özellikleri şunlar olmalıdır :

-Lider bir kişi yerel ortamda düşüncelerini çekinmeden söyleyebilmelidir;

-Yerel lider devrimci olmalıdır, devrimciliğini her zaman savunmalıdır; tutumuyla, sazıyla, sözüyle, misafirperverliğiyle, kültürel faaliyetleriyle devrimciliğin öğretmenliğini yapmalıdır;

- Kendisine yönelebilecek tepkileri tahmin edip bunları ustalıkla  yatıştırabilmelidir;

- Köyünü sosyal, kültürel yönden geliştirebilmeli, demokrasi açısından siyasallaşmasına katkıda bulunmalıdır;

-Tepkileri hoşgörüyle karşılamalı ve samimiyetle yatıştırabilmelidir;

- Köyü aşan sosyal, kültürel ve siyasal faaliyetlere katılmalıdır;

- Yerel  lider, liderlik özelliklerini yerel sınırların ötesine taşıyabilmelidir.

Mahmut Türkmenoğlu bu özellikleriyle köyü olan Bademler’de sivrilmiş, lider özelliklerini köyüne hapsetmemiş, liderliğini önce İzmir boyutuna, daha sonra da Türkiye geneline taşımıştır.

Mahmut Türkmenoğlu’nun toplum kalkınması modelini, Bademler özelinde, şöylece özetlemek mümkündür :

Amaç :

a. Kırsal kesimin fakirlik çemberini kırmak için üretim yapısını ve biçimini değiştirmektir. Bu amaç Bademler özelinde “tütün üreticisi fukara kır Bademler’in üretim biçimini değiştirmek” şeklinde somutlaştırılmıştır.

b.Kırsal kesimde yeni istihdam alanları yaratmak . Bademler özelinde “köyde herkese yetebilecek miktarda iş sahası açmak” şeklinde somutlaştırılmıştır.

c.Köylünün ihtiyaç maddelerini ucuz ve kaliteli temin etmesini sağlamak.

Araç :

Kırsal kesimin kalkınması için demokratik kooperatif modeli esas alınmıştır. Bu bağlamda

 “ Bademler demokratik bir kooperatif içinde köyün kalkınması sağlanacak; köyde herkese yetebilecek miktarda bir iş alanı açılacak ve Türkiye için başarılı bir model geliştirilecektir.”

Görüldüğü gibi  Mahmut Türkmenoğlu düşüncelerini Bademler özelinde uygulayarak Türkiye geneline taşımak isteyen bir perspektifin içinde bir“kooperatif modeli”  üzerinde durmaktadır. Yani o Bademler’in sınırlı çerçevesini aşarak Türkiye’ye yayılmak istemektedir. Ancak bunu düşlerken de, uygulamaya koyarken de yerel gerçekleri hiçbir zaman göz ardı etmemektedir. Nitekim bugün Bademler, 1950’lerin, 1960’ların bir fukara Bademler’i değildir.  Türkiye için örnek olabilecek bir kooperatif örgütlenme deneyimini kendi özelinde yaşamış ve yaşamaya devam  etmektedir. 60-70 kişiye iş sağlayabilen sera tesisleri kurulmuştur.

Türkmenoğlu, bunları tek başına yapmadığını minnetle andığı başta mücadele arkadaşları “Ali Şenol, Ali Özkan, Hüseyin Kınık, İmam m. Ali Uran, Mustafa Or, Halil Oral, Memo, Birol Mansur, Levent, Hızır Varol, Murat Ertaş ve adını anamadığı tüm Bademlilerle gerçekleştirdiğini özenle belirtmektedir. Yani  bir başarı varsa bu sadece Mahmut Türkmenoğlu’nun değil, tüm Bademlilerindir. Nitekim bir köylüsü kendisine şöyle bir soru sorar :

- “Mahmut Bey! ..çevre köylerde senin gibi okumuş çok insan var. Ama hiçbiri senin gibi işler yapmıyor.  Neden ?”

Mahmut Türkmenoğlu’nun yanıtı da şöyledir :

-  “Onların arkasında bir Bademler köylüsü yok da ondan?”

Bu sözlerden anlaşılabileceği gibi  iyi bir lider başarılarını arkadaşlarıyla paylaşan, hatta onları hareket içinde öne çıkaran bir özelliğe sahip olmalıdır.