Dil eğitimi

EYLEM ÖBEĞİ
Yalın ya da çekim ekli bir adla bir eylemden oluşan çekim öbeğine eylem öbeği denir.
Eylem öbeği adı altında incelenen

“boyun eğmek,
can atmak,
deve yapmak,
etekleri zil çalmak,
göze girmek,
gözünde tütmek,
hapı yutmak,
kanı kaynamak,
kulak kesilmek,
yüreği ağzına gelmek,
davetiye çıkarmak,
masaya oturmak”


bileşik eylemlerinde anlamın pekiştirildiği görülmektedir.


Bu bileşik eylem deyim özelliği göstermektedir.


Yapıca ister bileşik eylem, ister eylem öbeği diye adlandırılan bu söz öbeği tümcede yüklemin öznesi, nesnesi ya da tümleci ile kaynaşıp kalıplaşması sonucunda oluşur.


Başlıca eylem öbekleri :


1. Özneye Dayalı Eylem Öbeği : adı çıkmak
2. Nesneye Dayalı Eylem Öeği : tadını çıkarmak
3. Dolaylı Tümlece Dayalı eylem Öbeği : ayağına dolaşmak
4. Belirteç Tümlecine Dayalı Eylem Öbeği : suyunca gitmek


- ÖZNEYE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ


Geçişsiz bir eylemin özne işleyişinde bir adla kaynaşması sonucunda oluşur. Özne işleyişindeki ad, daha çok iyelik ekli kullanılır.


Örneğin,


“adı çıkmak, ağzı sulanmak, borusu ötmek, canı sıkılmak,
eli ermek, içi geçmek” vb.


Bu tür eylem öbeklerinde kişi kavramı ad öğesinde bulunur.


Örneğin,


“ödüm patladı, ödün patladı, ödü patladı” vb.


- NESNEYE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ


Geçişli eylemin nesne işleyişinde bir adla kaynaşması sonucunda oluşur.


Örneğin,


“ tüy dikmek, yara açmak, tadını çıkarmak”


Yardımcı eylemle kurulanlar da vardır:


“yardım etmek, gelin olmak, banyo yapmak, sürgün olmak,
iş görmek, ah eylemek, şifa bulmak, dikkat buyurmak” vb.


- DOLAYLI TÜMLECE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ


Bir eylemin dolaylı tümleç işleyişinde bir adla kaynaşması sonucu oluşur.


Örneğin,


“ayağına dolaşmak, başına yıkmak, bozuntuya vermemek, canından usanmak, darda kalmak, göze batmak”vb.


- BELİRTEÇ TÜMLECİNE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ


Belirteç işleyişinde bir adla bir eylemden oluşan eylem öbeğidir.


Örneğin,

“pas geçmek, suyunca gitmek, ucuz kurtulmak, yan bakmak, ileri gitmek, geri kalmak” vb.


- BİRDEN ÇOK ADLA KURULAN EYLEM ÖBEĞİ


“ Etekleri zil çalmak, karnı zil çalmak, kan gövdeyi götürmek, ağzını bıçak açmamak.”


Bunlar, özne-nesne işleyişinde olup adlarla eylemden oluşmuştur.


 “Yüreği ağzına gelmek, kaleminden kan damlamak, eli darda olmak.”


Bu öbekler, özne-dolaylı tümleç işleyişinde adlarla eylemden oluşmuştur.


 “kanına ekmek doğramak, dillere destan olmak” vb.


Bu eylem öbeği de dolaylı tümleç-nesne işleyişinde adlarla eylemden oluşmaktadır.


Eylem öbekleri tümcede yüklem göreviyle kullanılır.


Adla eylemden oluşan söz öbeğini eylem öbeği olarak gördük.


Kimi eylemler de öbek oluşturmaz


Örnekler:


Kalktı göç eyledi avşar elleri


Dadaloğlu

*

“Göç eyledi” eylem öbeği,

“Kalktı” çekimlenmiş, öbek oluşturmamış.


*
Görünce yüreği ağzına geldi.

“Yüreği ağzına gelmek”eylem öbeği,

“Görünce”eylem yanı azalarak eylemsi olmuş, öbek

oluşturmamış.


.. EYLEMLERDE KİP

*

Eylemler tümce kurarken çekimlenmemiş durumdan (mastar)


zaman,
kişi
ve anlam


özellikli eklerle çekimlenenerek yeni bir
biçim alır.

Eylemin aldığı bu biçim


“eylemlerde kip”


diye adlandırılır.


Ali camı kırdı.
Çocuk uyuyor.
Yapraklar sarardı.


Yukarıdaki örneklerde


“kır-,
uyu-,
sarar-“


eylemleri nesnelerde


"kılış,
oluş,
durum”


anlatmaktadır.


“Kılış”, nesneyi etkileyen;
“oluş”, gerçekleşmesinde öznenin etkisi olmayan;
“durum”, öznenin bir durumunun sürekliliği anlamındadır.


Örnekler:


Kılış: kır-, sev-, çiz- vb.
Oluş: büyü-, sol-, sarar- vb.
Durum: otur-, yat-, dur- vb.


Eylem,


zamana bağlı
zamana bağlanmaksızın


anlatır.


Eylemin girdiği bu anlatım biçimine


kip


denir.


Başka bir söyleyişle


eylem kipi,
eylemin çekimlenmiş biçimidir.


Eylemler çekimlenirken üç tür kişi eki alır:

---------------------------------------------------------

          1.Tür       2.Tür     3.Tür
           ****        ******     ******** *********

ben      -im     *    -m   *       -

sen       -sin    *    -n    *       -

o             -      *     -     *    -sin

biz      -iz/-lim  *     -k   *        -

siz        -siniz   *  -niz   *    -in/-iniz

onlar       -ler    *   -ler   * -sinler

----------------------------------------------------------

Bu ekler, kişi adıllarının zaman içinde değişik ekleşmesi sonucu oluşmuşlardır.

1.tür kişi eklerinden 1.çoğul kişi eki istek kipi çekiminde “-lim” olur.


Örneğin,


“gid-e-lim”,


Bu ek Anadolu ağzında


“gid-e-k” biçimine girer.


Ek


“-lim”,
“-k”


ekiyle anlatılır.


Eylem kipleri tek ya da iki zamanlı olmasına göre iki biçimde adlandırılır :


1.Yalın Kipler
2.Bileşik Kipler


- YALIN KİPLER


Bu kipler tek kip eki alarak çekimlendiği için yalın çekimli kiplerdir.Yalın çekimli kipler zaman kavramı bildirip bildirmemesine göre de ikiye ayrılır:


1. Bildirme Kipleri
2. Dilek Kipleri


-. BİLDİRME KİPLERİ (Haber Kipleri)


Bildirme kipleri bir zaman içinde yapılan eylemleri bildiren kiplerdir. Bildirme kipleri beşe ayrılır :


1. Şimdiki Zaman Kipi..............:   -(i)yor
2. Gelecek Zaman Kipi.............:   -ecek
3. Belirli Geçmiş Zaman Kipi.....:    -di
4. Belirsiz Geçmiş Zaman Kipi...:    -miş
5. Geniş Zaman Kipi...................:     -r


-. DİLEK KİPLERİ


Yalın çekimli olup zaman bildirmeyen, eylemin yapılışına dilek anlamı katan kiplerdir. Bu kipler anlamlarına göre anlam özellikli “-meli, -e, -se, -in / -iniz, -sin, -sinler “ eklerini alarak dört türe ayrılır:


1. Gereklilik Kipi....................... : -meli
2. İstek Kipi............................... : -e
3.Dilek Koşul Kipi...................... :-se
4. Buyuru Kipi ( Buyruk, Emir ).. : -, -in /-iniz, -sin /-sinler


- BİLEŞİK KİPLER


Eylemler,


iki zaman eki


ya da


bir dilek + bir zaman eki


alarak bileşik çekimli eylemi oluşturur.


Bileşik çekim,


ekeylemin: İMEK


belirli geçmiş zaman çekimi


“-di / -ydi / -idi ” ;


belirsiz geçmiş zaman çekimi


“-miş / -ymiş / -imiş” ;


koşul çekimi


“-se / -yse”


bildirme ve dilek kiplerine ulanarak yapılır.


Örneğin,


Gül-(ü)yor-du :


“-(i)yor şimdiki zaman eki ;


“-di ”


ekeylemin belirli geçmiş zamanı


ile


öyküleme


bileşik çekimi gerçekleşiyor.


*


Gel-ecek-miş :


“-ecek” gelecek zaman eki;


“-miş”,


ekeylemin belirsiz geçiş zamanı


ile


söylenti

 
bileşik çekimi gerçekleşiyor.


*


Sev-di-yse :


“-di” belirli geçmiş zaman eki;


“-yse” ekeylemin koşulu


ile


koşul


bileşik zamanı gerçekleşiyor.


Bileşik çekimlerde önce


temel kip eki + yardımcı kip eki


Temel kip eki eylemin zamanını,


Yardımcı kip eki de belirlenen zamana bağlı olarak eylemin biçimini
belirler.


Bileşik çekimli eylem kipleri


1. Öyküleme,


2. Söylenti,


3. Koşul ”


olarak adlandırılır.