- Kategori
- Dil Eğitimi
Eylemlerde Kip - 2
FİRUZKÖY VAKFI / İSTANBUL, ŞİİR DİNLETİSİ 2012
DİLEK KİPLERİ
Yalın çekimli olup zaman bildirmeyen, eylemin yapılışına dilek anlamı katan kiplerdir. Bu kipler anlamlarına göre anlam özellikli “-meli, -e, -se, -in / -iniz, -sin, -sinler “ eklerini alarak dört türe ayrılır:
1. Gereklilik Kipi
2. İstek Kipi
3. Dilek Koşul Kipi
4. Buyuru Kipi ( Buyruk, Emir )
GEREKLİLİK KİPİ
Eylemin yapılması gerektiğini bildirir. Kip, “-meli” eki eylem tabanlarına büyük ünlü uyumuna göre getirilerek yapılır. Örneğin,oku-malı, git-meli
Gereklilik kipi çekimlenirken 1. tür kişi eklerini alır.
Olumlu
git-meli-y-im / git-meli-sin / git-meli
git-meli-y-iz / git-meli-siniz / git-meli-ler
Olumsuz
git-me-meli-y-im / git-me-meli-sin / git-me-meli
git-me-meli-y-iz / git-me-meli-siniz / git-me-meli-ler
Soru
git-meli-mi-y-im / git-meli-mi-sin / git-meli-mi
git-me-meli-mi-y-iz / git-meli-mi-siniz / git-meli-ler-mi
Soru eki “-mi” birinci ve ikinci kişilerde kişi ekinden önce gelir.
Gereklilik kipi anlatımı adeylemlerden sonra, “ gerek, lazım, (-dır), icap et-” getirilerek sağlanmaktadır.
Örneğin, yatmam gerek, okumam lazım, anlatması icap ediyor vb.
Gereklilik kipinin üçüncü tekil kişilerine ekeylemin “-dir” geniş zaman çekimi getirilerek gereklilik pekiştirilir. Örneğin, gelmeli / gelmelidir
İSTEK KİPİ
Eylemin yapılması isteği belirtilir. Kip, “-e” eki eylem tabanlarına büyük ünlü uyumuna göre getirilerek yapılır. Örneğin, Çık-a-, sev-e-, gül-e- vb
İstek kipi 1. tür kişi eklerini alırken 1. çoğul kişi eki değişikliğe uğrayarak “-lim” olur.
Örneğin,
gül-e-y-im / gül-e-sin / gül-e
gül-e-lim / gül-e-siniz / gül-e-ler
Anadolu ağzında “-lim” yerine “-k” de kullanılmaktadır. Örneğin, gid-e-lim / gid-e-k vb.
İstek kipinin birinci çoğul kişi eki “-lim” eskiden “-vuz” biçiminde de kullanılmıştır.
Örneğin, Bir vasiyet kılavuzilla size
Süleyman Çelebi, Mevlit
Bir zaife ol değer kim bilevüz taksirümüz
Şeyhi
İstek kipinin bugün birinci kişileri kullanılmaktadır. İkinci, üçüncü kişiler yerine koşul, buyurma kipleri kullanılmaktadır.
Örneğin,
buyurma kipi: razı ola / razı olsun, döşene / döşensin, bırakasın / bırak vb.
Koşul kipi: gide / gitse, dağıla / dağılsa vb.
İstek kipi birinci tekil kişi eki eskiden “-em” idi, bugün “-im” olarak kullanılmaktadır.
Örneğin, içem / içeyim, düşem / düşeyim vb.
Ayrıca “-im” yerine “-in” de kullanılmıştır.Örneğin, vereyin, nideyin vb.
İstek kipi anlam kaymasına uğrayarak “koşul, geniş zaman, buyuru” kipleri yerine kullanılabilir.
Örneğin,
koşul
olaydın / olsaydın
geniş zaman
Her işi âsân ide Allah ana.
âsân ide / kolaylaştırır
buyuru
Kimseler garip olmaya
olmaya / olmasın
yanmaya / yanmasın
kalmaya / kalmasın
İstek kipi istek belirtme dışında öğüt, gereklilik anlamı da verir
Örneğin,
yardım edelim : gereklilik
girmeyelim : öğüt
İstek kipinin soru biçiminde “-mi” soru eki sona gelir.
Örneğin,
geleyim mi vb.
DİLEK KOŞUL KİPİ
Eylem tabanlarına, büyük ünlü uyumuna göre “-se” eki getirilerek yapılır. Örneğin, gel-se, dur-sa vb Dilek koşul kipi 2. tür kişi ekleriile çekimlenir.
Olumlu
gelse-m / gelse-n / gelse
gelse-k / gelse-niz / gelse-ler
Olumsuz
gelmese-m / gelmese-n / gelmese
gelmese-k / gelmese-niz / gelmese-ler
Soru
gelse-m mi / gelse-n mi / gelse mi
gelse-k mi / gelse-niz mi / gelse-ler mi
Bu kipte dilek ve koşul bulunduğundan kimi eylemler dilek, kimileriyse koşul bildirebilir.
Örneğin,
Türküler çağırsak (dilek)
Birine baksa (koşul)
Yüreği çarpıyor
Eskiden “-ser ” biçiminde olan dilek koşul kipi eki “ r ” sesinin aşınıp düşmesi sonucu “-se” olmuştur.
Örneğin, Basmasar / basmasa, telinmeser / delinmese
Üze tengri basmasar, asra yir telinmeser Türk budun, ilingin töringin kim artadı ( Göktürk Yazıtları )
-.. BUYURU KİPİ (Buyruk, Emir)
Eylemin yapılması buyrulur. Bu kip eksiz ya da ünlü uyumlarına göre “-in / -iniz, -sin /-sinler ” eklerini alır.
Örneğin,
gel / gelsin / gelsin / gelsinler
Buyuru kipinin 1. tekil ve çoğul kişi kullanımları yoktur. Çünkü kendisine buyurmaz. Buyuru kipinin 2., 3. kişi tekil ve çoğulları çekimlenir.
tekil çoğul
2. kişi: gül gül-ün / gül-ünüz
3..kişi: gül-sün gül-sünler
biçimlerine girer.
Eylemin yapılmasını buyurmak anlamında kullanılan kip, dilek bildirmek, durum göstermek anlamında da kullanılabilir.
Örneğin,
Güzel düşün, iyi hisset, yanılma, aldanma
Ne varsa doğrudadır; doğruluk şaşar sanma!
Tevfik Fikret
Koyu yazılan sözcükler, “düşün, hisset, aldanma” buyuru anlamındadır. “Sanma” buyuru kipi ünlemleşmiştir
Sıkı giyin de üşüme. (dilek)
Oh, ne güzel sen yat, biz çalışalım. (durum “yatıyorsun”)
Eskiden “-gil” ekiyle buyuru kipi çekimlenirdi.
Örneğin,
olgıl / ol
Miskin bî-çare Yûnus gördüm bildim dimegil
Dut erenler eteğin düşgil suyuna bir gün.
Yunus Emre
dimegil : deme
düşgil : düş
Buyuru kipinin çoğul ikinci kişi eki ünlü ile biten eylem tabanlarına “-n” olarak ulandığını gösteren örnekler bulunmaktadır.
Örneğin,
Dest-busi arzusuyla ölürsem dostlar
Kûze eylen toprağım sunun anınla yâre su
Fuzûli
Dinlen ağ’lar birem birem söyleyim
Arşı çarşı gider yolun var
Dadaloğlu
Buyuru kipinde 3. tür kişi ekleri kullanılır.
Olumlu : gel , gelsin, gelin/geliniz, gelsinler
Olumsuz:gelme,gelmesin,gelmeyin/gelmeyiniz, gelmesinler
Soru : gelsin mi, gelmesinler mi (Yalnız 3. kişilerde soru biçimi var.)