İran dış politikasında dengesizlik

İstanbul'da düzenlenen 5 +1 zirvesi sırasında, İran dış politika alanında dengesizlikler kendini daha kabarık şekilde ortaya koydu. Bu dengesizlikler beklenen olumlu değişikliklere doğru adım atılmasına engel oldu. Değişiklikler derken, İran'da uranyum zenginleştirme sürecinin durdurulması, zenginleştirmenin uluslararası aracıların katılımıyla yapılması öngörülüyor. Bu sürecin nötr olan, yani 5 +1 grubuna dahil olmayan ülkelerde yapılması da mümkündür. Buna örnek olarak, Türkiye - İran - Brezilya arasında imzalanan nükleer enerjisinin elde edilmesi anlaşmasını gösterebiliriz. 

Adı geçen zirvede görüşmeler sırasında, ilk olarak uranyumun zenginleştirilmesi süreci, görüşmelerin sonrakı aşamasında ise İran'la 5 +1 grubuna üye olan ülkeler arasında diğer önemli konular, ayrıca BM tarafından kabul edilen yaptırımların kaldırılması ele alına bilirdi. 

Fakat Tahran yönetimin kapsamında olan çatışmalar 5 +1 grup ülkeleri ile anlaşarak uranyum enerjisinin zenginleştirilmesi süreci üzere görüşmelerin sürdürülmesine engel oldu. İstanbul'da 5 +1 zirve sırasında AB dış ilişkiler ve güvenlik meseleleri üzere komissarının açıklamada sorunun nerde olduğunu açıkça gösterdi. Catherine Ashton açıklamada kullanılan ifadeleri dikkate alırsak görürüz ki, EU kommisarı İran genelinde sorun olduğuna açık işaret etti. 

Ashton, "Ayrıntılı ve yapıcı bir görüşme yapmayı hedeflemiştik, ancak İran tarafı bunun için hazır değil" dedi .* 

İran diplomatlarının bu tür adımlar atması apaçık İran tarafının halen görüşmelere hazır olmadıklarını gösteriyor. Fakat neler oluyor? İran genelinde iktidarda olan güçler arasında ne sorunlar var? İran'ın böyle bir tutum sergilemesi yurtiçi entrikalardan mı kaynaklanıyor, yoksa hiyle yapılan oyunun bir parçası mı?
Tüm bu soruların cevaplarını aramağı ve uzun zaman sağ muhafazakar gibi isimlendirilen grub içinde İranin dış politikası ile ilgili hangi görüş ayrılıkları olduğunu araşdırmağı lazım bildim. 

Önce İran dış politikasının 1979 İslam devriminden sonra hangi değişikliklere uğradığını ve prensip itibarıyla dış politika önçeliklerini kronolojik olarak sıralamakla göstermeye çalışacam.  

Bu öncelikleri 1979 yılından bu güne aşağıdakı sıralama ile gösterebiliriz:
1. İslâm İslâm (devrimin ihracı) 1979-1981
2. İslam İran (Irak'la savaş yılları) 1981-1989
3. İran İslam 1990-1997
4. İran İran 1998-2005
5. İran 2005 -20 ..

1) 1979-1981 yılları İran İslam Devrimi'nin ilk yıllarını kapsamaktadır. Bu yıllar İran siyasilerinin daha çok devrimci eyforiyada oldukları dönemdir. İktidarda olanlarda, İslam devriminin ihraç edilmesi düşünceleri vardı. Bu nedenden bu yılların dış politika önceliklerinin İslam - İslam isimlendirilmesi uygun gördüm.

2) İkinci dönem İran-Irak Savaşı yıllarını kapsamaktadır ***. Bu yıllar İran dış politikasının temel enstrumenti İslam olsa da, bunun birlikte milliyetçi enstrumentl?r de tatbik edildi. Bu formatta dış politika önçelikleri İran İslam devriminin lideri Xomeynin ölümüne kadar devam etti. Burada şuna işaret etmek gerekir ki, milliyetçilik çalarlarının ilave edilmesinde Humeyni'nin ölümünden sonra ülkenin bir sonraki başkanı seçilen Rafsanjaninin büyük rolü oldu. 

3) Bu dönem Rafsajanın dış politikaya tam kontröl ettiği yıllara rastlar. İşte bu yıllarda savaştan çıkmış İran'ın başına gelen Rafsanjani dış politika önceliklerini tekrar gözden geçirerek onlara değişiklik yaptı. Hem bu yıllar Sovyetler Birliği'nin çökdüyü yıllara rastlar. Rafsajanı döneminde daha çok ekonomik eksenli dış politika yürütülmekteydi. 

4) 1998-2005 yılları Hatemi'nin iktidarda olduğu döneme rastlar. Bu yıllarda uluslararası diyalogların başlatılması adı altında konsept yürütülerek, Batı ile siyasi ilişkilerin restorasyonu süreci gidiyordu. 

5) Son belirttiğim dönem uzun zaman sağ reformistlerin ve merkeze sola yakın olan grubların hakimiyetini bittiği yeniden muhafazakarlar siyasi bloğu tarafından yönetildiği yıllardı. 

Rafsajani döneminden M. Ahmet Necatın iktidara gelmesine yıllara kadar Mühafazakarlar iktidar dışında olmuşlar. Hâkimiyetde yıllarca temsil edilmeyen muhafazakarlar kendi içlerinde iki gruba ayrılmışlar. Bu grubları daha net anlaşılması için böyle bir isimle adlandırmak isterim, Klasik muhafazakarlar ve yeni nesil olan neo muhafazakarlar. Klasik muhafazakarlar başında İran Yüksek dini Lideri ve Ali Laricani temsil edilmektedir. Diğer grub neo muhafazakarlar klassiklerden farklı olarak o kadar güçlü olmasalar bile sağ reformist Rafsanjani ile yakınlık ederek kendi siyasi bloglarında etkilerini çoğaltmayı becermişler..2005 yılında ümumi şekilde bütün olarak muhafazakar siyasi blokun konsesusu ile M. Ahmed Necat iktidara getirildi. 

Ahmet Necatın hakimiyeti başlatdığı yılları İran dış politikasında ciddi dengesizlik dönemi gibi de değerlendirmek gerekir. Çünkü mahiyet itibariyle İslam şialiyi değerlerini önde gören muhafazakarlar, Hatemiden devr aldıkları dış politika öncelikleri ile ülkeni yürütmeye devam edemezlerdi. Önceliklere gücellenmesi gerektiğini bildikleri halde, bunun nasıl olacağını yukarıda kayıt etdiyimiz gibi iki grub kendileri için konsesus şeklinde tam tespit etmekte zorlanıyorlardı.  

Kısaca İran dış politikasının önceliklerini yukarıda saydığımız zaman son dönemin belirsizlik dönemi olduğunu gösterdik. Mühafazakarlar içinde bir grub, yani Ali dini önder Ayetullah Homneyinin ve Ali Laricanın çevresi Tahran'ın 1981-1989-cu yıllarda yürüttüğü dış politika konseptine dönmeyi en uygun adım olarak görürler. Ve klasik muhafazakar grubu bu konseptlerini 2005-2010 - yıllarında İran'ın eski Dışişleri Bakanı Motteki ile dış politikada gerçekleştiriyorlardı. Fakat muhafazakarlar içerisinde bu dış politika konseptine muhalif olan diğer bir grub ve bu gruba arada bir yakınlık ederek destek veren Rafsancani kendi döneminin dış politika konseptinin önceliklerine geri dönmeye öneriyorlar. 

Öyle ki, Ali Asker Salihi eski devlet başkanı Hatemi döneminde 1997 yılında MAQATE de İran'ın daimi temsilcisi görevine getirildi ve daha çok reformçular grubunun kadrosu gibi biliniyor.**** Böyle bir postda o dönem A.?. Salih'in getirilmesinde Rafsanjanin ve G - 6 grubunun rolü olmuştur. Ali Asker Salihi için ikinçi kez yeşil ışık M. Ahmed Necat M. Mött?kinin Dışişleri Bakanı postundan istifaya gönderdikten sonra yerine tayin edince yakıldı. 30 Ocak tarihinde İran meçlisinde 243 kişi katılımı ile 146 kişi lehine, 60 kişi aleyhine, 35 kişi çekimser olmakla Ali Asker Salih'i yeni postunda doğrulandı. İran Meclisinde Ali Akber Salih'in Dışişleri Bakanı postuna tasdikinde Rafsanjanin rolü olduğu da danılmazdı. 

Yeni dışişleri bakanının atanması İran dış politikasında bir değişikliğin yapılmasına yol açacağından birçok akademisyonlar umut ediyor. Böyle bir sürecin başlatılması barış sürecinin devam etdirilmesine yardımcı olabilir. Düşüne biliriz ki, 5 +1 zirvesi sonraki toplantısının tarihi yeni Dışişleri Bakanının atanmasından sonra saptanabilir. Bundan sonra 5 +1 toplantıları sonuşlu olacağını, görüşmelerin daha olumlu koşullarda yürütüleceğini düşünmek gerekir. Çünkü son İstanbul zirvesi İran ile Avrupa ülkeleri arasında ilişkileri etkilemiştir. Hatırlatmak gerekir ki, BM aldığı ekonomik yaptırımlara rağmen İran ile Avrupa ülkeleri arasında ilişki devam ediyor. İstanbul Zirvesi fiaskosu Avrupa ile İran arasındaki ekonomik ilişkileri etkiliyeceğinden Tahran diplomatları fazla huzursuzdurlar. İran diplomatları güzel anlıyorlar ki, Avrupayı kaybetmek tehlikesiyle karşılaşırlarsa diğer taraftan Çin'le ilişkileride bozulabilir. Pekin hiç bir zaman dünyada teklenmiş Tahran'ın yanında olmak istemeyeceğini anlıyor. Böyle bir durumla Tahran artık kendi aleyhine BM'de yaptırımlarının kabulü zamanı karşılaşmıçtır. Endişesini ortadan kaldırmak için Rusya, Avrupa ve Çin ile ilişkileri korumak için İran kendi diplomasisinde yumuşamaya başlamaya gerekdiğini anlattı. 

* Http://www.timeturk.com/tr/2011/01/22/iran-gorusmeleri-sonucsuz.html
**Http://www.politico.com/blogs/laurarozen/0111/International_nuclear_talks_resume_after_Iran_s_demands.html?showall
*** Http://en.wikipedia.org/wiki/Iran% E2% 80% 93Iraq_War
**** Http://en.wikipedia.org/wiki/Ali_Akbar_Salehi
***** Http://ru.trend.az/regions/iran/1816726.html
****** Http://ru.trend.az/regions/iran/1820327.html