Katip Çelebi, Müteferrika ve yeniden Cihannüma

Koç topluluğunun yayın organı Bizden Haberler dergisi, şirket haberleri yanında Kültür-Sanat –Spor etkinlerini ile yurt genelinde başlattığı kalkınma projelerini anlatan, ilginç, pırıl pırıl bir dergidir. Çok değişik konularda, başarılı kişileri ve eserlerini yayınlayarak da , sayıları 80.000 i bulan mensuplarını ve üyelerini bunlardan haberdar eder.

Derginin Şubat sayısında 360 yıllık bir öyküyü anlatan ‘’Cihannüma’’ başlıklı bir yazı vardı. İsim ilginç geldi. Cihannüma belki de en meraklı kitap kurtlarının bile ismini duymamış olabileceği bir kitaptı. İsim ilginç de kitabın macerası aslında daha da ilginç Merakla, soluksuz okuyuverdim yazıyı.

Hemen belirtelim, Cihanüma’nın anlamı ‘’her yanı görmeye elverişli camlı çatı katı veya taraça, kule. Özelliği ise kitabı yazan Katip Çelebi. Bu kitabı yazıp, birkaç kese altın karşılığı o tarihte henüz Dünya’nın yuvarlaklığının kabul görmediği Osmanlı Sarayına sunmuş. 1654 yılında kitaba yeni eklemeler yaptığı bu kitap, 75 yıl sonra, Osmanlı’nın ilk matbaası Matbaa-ı Amire’de basacak eser arayan İbrahim Müteferrika’nın eline geçer. 3 yıl süren basım sürecinde, Müteferrika, kitaba neredeyse yarısı kadar eklemeler yapar, yani kitap Katip Çelebi’nin olmaktan çıkmış, Müteferrika’nın eseri haline dönüşmüştür.

İbrahim Müreferika’nın matbaasında basılan kopyalardan biri, bir müzayedede, zamanımız yayıncılarından Bülent Özükan’ın eline geçer. Katip Çelebi’nin elle yazılmış orjinali ise halen Topkapı Sarayı’ndadır. Özükan meraklı bir yayıncıdır. Hakkında hiçbir şey bilmediği bu kitabı Orhan Koloğlu’na çevirtir. Koloğlu, bu çeviri için tam dört sene uğraşır. Çoğu zamanımızda batıl sayılabilecek tatsız tutsuz bir şey çıkar ortaya. Ancak Osmanlı’nın 16 ve 17.yüzyıldaki kültürel ve bilimsel iklimlere ilişkin ipuçları ile dolu bu kitap, çağdaşlaşma serüveninde izlenen yolun neredeyse başlangıcını temsil eden bir eserdir. Çünkü dünyanın yuvarlak olduğunu Osmanlı’da ilk telafuz eden yazılı bir belgedir bu.

Tarihçi Mustafa Kaçaroğlu’nun amansız sorularını cevapladığı, bu yepyeni Cihannuma’da emeği geçen, sabırla çalışan diğer kişiler ise Bülent Özükan, Orhan Koloğlu, Mustafa Kaçar, Murat Öneş, Füsun Savcı ve İbrahim Yılgaz. Topkapı Sarayına kayıtlı 698 sayfa 40 levha 56 sayfadan oluşan koleksiyonun tamamının tıpatıp basımı bu eserde yer alıyor ve 2000 adet basılmış.

Orhan Koloğlu, kitabın ilk coğrafya kitabı mı, atlas mı, yoksa ansiklopedi mi sorusunu, astronomi ve coğrafya kitabı olarak yanıtlıyor. ‘’Dünya merkezde mi, yoksa çevrede dolaşan bir yıldız mı’’ gibi modern bilimin o dönemki tartışmalarını da içeriyor ama saray dışına çıkamıyor. Bunu bütün topluma mal eden İbrahim Müteferrika olduğu anlaşılıyor. Kitap aslında Çin ve Güney Asya adaları vs. başlıyor adım adım Ortadoğu’ya geliyor. Katip Çelebi Van’a getiriyor, ondan sonrasını Müteferrika İstanbul’a kadar getiriyor. Üsküdar’da duruyor. Asıl amacı İstanbul’dan sonrasını eklemek ama yok. Kitap içinde muazzam harita zenginliği olduğunu söylüyor.

Ben bu yazıyı okurken en çok Orhan Koloğlu’nun Cihannüma’dan çok, eseri adeta yeniden yaratan ve basan İbrahim Müteferrika hakkıında verdiği bilgiler ilgimi çekti.

İbrahim Müteferrika toplumda değişim dinamizmini Osmanlı’ya getiren çok büyük bir hareket yapıyor, matbaayı getiriyor. El yazması bu kitabı matbaada çoğaltıyor. Bu eser onun eseri oluyor. Hem onun çıkardığı kitaplar da çok önemli. Arapça lügat, deniz savaşları, tarih kitapları. Bütün bunlar Osmanlı toplumuna ilk defa sunuluyor. Müteferrika yazıyor ve basıyor. Bu arada Hristiyanlığı eleştirdiği bir de ‘’Milletlerin düzeninde ilmi usuller’’ adlı bir kitap yayınlıyor. Kendisi aslen Macar olup Osmanlı’ya esir düşmüş. Müslüman olmuş ve tam inanmıştır. Bu kitapta Avrupa’lı subaylarla konuştuğunu, modern savaş usullerinin nasıl olduğunu ve bunları uygulamamız gerektiğini anlatır. Batı Avrupa’lı tarihçiler, Müteferrika’nın bu hareketi sadece Osmanlı’nın değil, İslamda rönesansın başlangıcını temsil ettiğini söylerler.

Sonuç olarak Orhan Koloğlu’nun tabiriyle, kendilerinin de bazı şeyler eklediğinden, bu kitap, Katip Çelebi ile yazılıp, İbrahim Müteferrika ile ilaveli basılıp, günümüzde yeniden yorumlanıp, büyük emeklerle derlenen ‘’Postmodern bir Cihannüma’dır. Bilim adına herşeyi değiştiren bir kitaptır. Gelecek kuşaklar için kültür ve tarih adına böyle güç bir işi başaranları, ayrıca sabır ve emekleri için de tebrik etmek lazımdır.