Tümce türleri

“Tümce çözümlemesi” bölümünde örnekler üzerinde çalışmalar yaparken kimi tümcelerde yargının birden çok olduğunu belirtmiştik. Bu konuyla ilgili çalışmayı bu bölümde yapacağız. 

Tümce türlerini belirlerken tümceyi “yapı, anlam,  yüklemin yeri, yüklemin soyu” bakımından ele alacağız.

Tümceyi tanımlarken, “yargı bildiren sözcük dizisi” demiştik. Bu yargının bildirişi değişiklik gösterir. Kimi tümceler olumluluk, kimileri olumsuzluk bildirir.

Tümcenin bildirdiği yargıyı üstlenen sözcüğü, “yüklem”    olarak tanımlamıştık. Yüklemin ayırt edici özelliğinden    dolayı yüklemin türüne göre tümce, “ad, eylem” tümcesi olarak adlandırılır.

Tümcede yüklemin bulunduğu yer o tümceyi “devrik, kurallı” diye ayırmamıza neden olur.

Tümcenin ayırt edici temel niteliklerinden biri de tek ya da çok yargılı oluşu, yargıların             bağlanış biçimi tümceyi değişik olarak adlandırmamızı gerektirir.

Yukarıda sıraladığımız özelliklerinden dolayı bir tümceyi   üç yönden ele alıp inceleyerek adlandırmamız gerekiyor.

                        .. YAPILARI  BAKIMINDAN  TÜMCELER

                        - Yalın Tümce

                        - Bileşik Tümce

                                   -. Girişik Tümce         

                                    -. Koşullu Tümce

                                     -. Kaynaşık Tümce

                        -  Sıralı Tümc

                        -  İlgi Tümcesi

                        -  Kesik Tümce

                        -  Ara Tümce / Arasöz

                        .. ANLAMCA  TÜMCELER

                        - Olumlu Tümce

                        - Olumsuz Tümce

                                    -.Ad Tümcesinde Olumsuzluk

                                    -.Eylem Tümcesinde Olumsuzluk

                        - Soru Tümcesi

                        - Ünlem Tümcesi

                        -Dilek Tümcesi

                        - Buyruk Tümcesi

                        .. YÜKLEMİN TÜRÜ BAKIMINDAN TÜMCELER

                        - Eylem Tümcesi

                        - Ad Tümcesi

                        .. YÜKLEMİN YERİNE GÖRE TÜMCELER

                        - Kurallı Tümce

                        - Devrik Tümce

                        .. YAPILARI BAKIMINDAN TÜMCELER

 Tümce yargılı anlatımın temel birimidir. Tümce bağımsız    yargılar biçiminde oluşabileceği gibi, birbirine bağlı / bağımlı yargılar biçiminde de ortaya çıkabilir. Bunun için, tümce   yapı bakımından incelenirken önce yargı sayısına, sonra yargıların bağlanışına bakılır.

Temel tümcenin yüklemine dayalı bağımlı yargılar ile tek yargıdan oluşan tümceler yapı bakımından değişik adlandırılır.

                        - YALIN TÜMCE

                        . Uçak havaalanından kalktı.

Yukarıdaki örnek tümce tek yargılı “kalktı” olduğundan yalın tümce olarak adlandırılır.

                        . Bunun tam tersi doğru geliyor bana.

                                                                          (Sabahattin Eyüboğlu, Mavi ve Kara, s. 181)

                        . Oysa o kadın yapayalnızmış.           

                                                                              ( M. İzgü, Para, s. 152)

Yukarıda gösterilen iki tümcede yalın tümcedir; çünkü  tek yargı taşıyorlar. “... doğru geliyor...”, “...yapayalnızmış”    yargıları dışında başka bir yargı bulunmamaktadır.”....        yapayalnız-i-  miş” pekiştirilmiş sözcük ekeylem alarak  tümcenin yüklemi olmuş. Ekeylem bitişik yazıldığı için  “ i -”        düşmüş; “....doğru geliyor” yüklemi de deyimleşerek  yargıyı üstlenmiş.

                                   - BİLEŞİK  TÜMCE       

                          ö                y

                      _____     ________

                        . Hatçe  duymuşsa /  kahrından ölmüştür.  

                            ö             bt                         yöb

                         ______________  / _________________

                          yan tümce (yt)         temel tümce (tt)

                        _________________________________

                                          bileşik tümce (bit)

                                                                          ( Yaşar Kemal, İnce Memet, s. 229)        

                           ö            y

                        _____ ________

                        . Yazı olmasaydı / uygarlık olmazdı.

                                    btöb                  ö                 y            

                        ______________/ _______________

                          yan tümce (yt)      temel tümce (tt)

                        ______________________________                           

                                    koşullu tümce (koşt)

Yukarıdaki örneklerde birden çok yargı bulunmaktadır. Temel tümcenin yapısı bir koşula             bağlanmış. Birinci tümcede    “duy-“ eylemi, ikinci tümcede de “ol-“ yardımcı eylemiyle kurulan temel yargının gerçekleşmesi bir koşula bağlandığından bu tür bileşik tümceye koşullu tümce (koşt)          denir.

        o / ö

                 y            ö

             ______    ___

            . Sevdiği / adamın gözlerinden ayırmadı gözlerini.

                              dtöb                                y           blin

            _______/ _________________________________

                yt                                  tt

            _________________________________________

                        girişik tümce (girt)

            y : yüklem,  ö : özne,  dtöb : dolaylı tümleç öbeği,

            blin : belirtili nesne,  yt : yan tümce,  tt : temel tümce          

Birden çok yargıdan oluşan tümcemizde yan tümce, temel tümcenin dolaylı tümlecinde önad görevinde kullanılmış.Yan tümce, temel tümcenin öğelerinden biri ya da  niteliyeni, belirteni durumundaysa böyle bileşik tümcelere girişik tümce (girt) denir.

 

            . Hasta,“İyileşeceğim.” dedi.

                             iç tümce

            _______________________

                            dış tümce

            _______________________

                   iç içe bileşik tümce (iiçbit)

                   ( kaynaşık tümce )  (kayt )

            ö                 y

            ____    ___________

            Hasta, “ İyileşeceğim.” dedi.

                 ö           bsizn              y

            bsizn : belirtisiz nesne

 

            . Orhan, “Donuyorum.” diyebildi.

                               iç tümce

            ___________________________

                               dış tümce

            ____________________________

                        iç içe bileşik tümce(iiçbit)

                        (kaynaşık tümce, kayt)

                 ö           y

            _____ ___________

            Orhan, “Donuyorum.” diyebildi.

               ö               bsizn                 y

       

                ö                          yöb

            ______       __________________________

            . Atatürk, “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.”dedi.

                 ö                            bsiznöb                               y

            ö : özne,  y : yüklem,   bsizn : belirtisiz nesne,  bsiznöb : belirtisiz nesne öbeği

 Yukarıdaki örneklerden “iyileşeceğim” bağımsız yargısı, “Hasta dedi.”bağımsız yargısının  içinde;    “donuyorum”bağımsız yargısı,“Orhan diyebildi.”bağımsız  yargısı içinde; “Hayatta en   hakiki mürşit ilimdir.” bağımsız  yargısı, “Atatürk dedi.” bağımsız yargısı içinde  yer alarak  belirtisiz nesne görevinde kullanılmış.

Bağımsız tümce niteliğinde bir tümcenin - iç tümce -, başka bağımsız bir tümcede - dış tümce – kurucu öğe olarak       görev almasıyla oluşan tümceye iç içe bileşik tümce (iiçbit) ya       da kaynaşık tümce (kayt) denir.

                        Örnekleri bağımsız tümce olarak yazalım:

                        Hasta dedi : İyileşeceğim.

                        Orhan diyebildi : Donuyorum.

                        Atatürk dedi : Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.

             - SIRALI  TÜMCE

            . Çocuklar eve ulaştı, kapıyı annesi açtı, evdekiler sevindi.

                  ö           dt      y        blin     ö       y            ö             y

            _________________  _______________     ____________

            bağımsız tümce             bağımsız tümce         bağımsız tümce

            . Yaşlı kadın geldi, gördü, anladı.

               ö(1,2,3)      y (1)    y(2)      y(3)

Birinci tümcede hiçbir ortak öğenin bulunmadığını, ikincideyse öznenin ortak olduğunu             görüyoruz. Birinci tümce bağımsız sıralı, ikinci ise, bağımlı sıralı tümce olarak adlandırılır. Çünkü ortak öğe bulunmakta.

İşte bağımsız yargıların virgül, noktalı virgül ya da bağlaçlarla birbirine bağlanması sonucu ortaya çıkan bu   tümcelere sıralı tümce denir.Sıralı tümce içinde ortak öğe taşımayan sıralı tümceye        bağımsız sıralı, ortak öğesi olan  sıralı tümceye de bağımlı sıralı tümce denir.                     

            - İLGİ TÜMCESİ

            . Bir gün işittik ki Mıstık ölmüş.                                       

                                                             Ömer Seyfettin

            . Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.

                                                              Ahmet Haşim, Merdiven

            . Sandım ki uzaklaştı yağan kar ve karanlık.

 Yukarıda sıralanan yargı öbekleri - tümce – birbirini tamlıyor ve iç içe görevler üstleniyorlar. Dış yapıca tümce   görünümdedirler. Ancak, temel yargı tümcelerin başında yer almış; bu da Türkçenin  sözdizimine aykırı. Şimdi bu tümceleri  “ki” bağlacından kurtararak sözdizimi bakımından Tükçeleştirelim. 

            biz /gö

            . Bir gün Mıstık’ın ölmüş / olduğunu işittik.

                                   blinöb                            y

            sen/ö

            . Akşam olurken/  kızıl havaları seyret.

                     btöb               blinöb              y

Türkçenin sözdizimi kuralına göre dizdiğimiz  sözcüklerin oluşturduğu tümceler bileşik tümcedir. Bu duruma getirmeden sıralı tümce özelliği gösteren bu ilgi  tümceleri   çok yargılı tümcelerdir.

“Ki” bağlacıyla kurulan hem sıralı hem de bileşik tümce özelliği gösteren bu tür tümcelere  ilgi             tümcesi denir.

“Ki” ilgi öğesi Farsçadan dilimize girmiş ve yerleşmiştir.

 

                        . Çoktan beridir ki durmamacasına koşuyordu.       

                        . Kıtalar ki düşen gölgelerdir.

Yukarıda görülen örnek ilgi tümcelerinde “ki” bağlacının   ( , ) görevini üstlendiğini, “ki” tümceden çıkarıldığında tümcenin anlamının bozulmadığını anlıyoruz.

            . Bir yere geldiler ki zümrüt gök,

            Bir taç gibi parlıyordu sultanın alnında.

Bu ikiliği sözdizimi kuralına göre yeniden yazalım: 

            Onlar/gö

                        Zümrüt göğün sultanın alnında bir taç gibi parladığı

                                                           dtöb

            bir yere    geldiler.

                                   y                                                                              

 

            . Kamildir o insan ki yaşar hatıralarla.

Sözdizimine göre yazdığımızda:

            Hatıralarla yaşayan / o insan     kamildir.

                        öna                       a

                           önatam

            ______________________       ______

                                   ööb                                    y

Yukarıdaki örnek tümceden şu sonucu çıkarabiliriz :

Bu tümcede iki yargı bulunmaktadır.“Ki” bağlacından  sonraki yargı “ki” bağlacından önceki yargının öznesinde  önad  görevindedir.

 

            . O şarkılar ki yeniden benim oldu

            Kaybettiğim kaç kere

 

Türkçe sözdizimine göre yeniden yazalım:

             

                 yan tümce                                  temel tümce

            _________________   ________________________

            Kaç kere kaybettiğim/ o şarkılar yeniden benim oldu..

                        ööb                                            bt               yöb

Bu tümcede “ki” den önce gelen öğe, ad soyundan bir  sözcük öbeği, görevi yan tümceyi      temel tümceye bağlıyor; yan tümcenin ( kaç kere kaybettiğim) de bu ad soyundan sözcük öbeğinin ( o şarkılar ) önadı olduğu görülmektedir.          

            kaç kere kaybettiğim / o şarkılar

                        öna                                 a

                                   önatam

            - KESİK TÜMCE  (Eksiltili Tümce)

Herhangi bir öğesi söylenmeden anlatımı sağlayan tümcelere kesik tümce (eksiltili) tümce        denir.

Kesik tümcede kimi öğelerin söylenmemesi anlatıma güçlülük kazandırır. Kesik tümceyle bir             durum, olgu daha iyi belirtilerek o noktaya dikkat çekilebilir.

            Örnekler:

            . Arkadaşlar,başlar dik! (yürüyün)

            . Ben, “şimdi” dediğim an, hep birlikte yukarı... (asılacağız)

Bu tümcelerde yüklemlerin söylenmediğini görüyoruz.

            . Ekmek elden su gölden. ( geliyor)

            . Gözünüz aydın. (olsun)

Kesik tümce biçimindeki deyimlerde yine yüklemlerin  olmadığı anlaşılıyor.

            . Bana öyle bir çalım attı ki... (................)

            . Bana öyle bir bakış attı ki... (.................)

Kimi zaman, “ki” bağlacından sonra gelmesi gereken sözler kullanılmaz. Söze duygusallık kazandırmak   amacıyla    yapılacağı gibi, sözün sonunun okuyanca, dinleyence bilinmesi de etken olabilir. 

            . – Soruyu bildi mi? 

               - Bildi. (Soruyu bildi.)

Kesik tümce sorunun yanıtı durumunda. Nesne kullanılmamış.       

            .   – Öğrenciler sınava girdi mi? 

                - Girdi. (Öğrenciler sınava girdi.) 

Yanıtı içinde saklayan kesik  tümcede bu kez de özne, dolaylı tümleç kullanılmamış.

Kesik tümcelerin sonuna üç nokta (...) konulduğu gibi anlam özelliğine göre (.), (?), (!) işareti             de konulabilir. 

            .  Şoför dikkat! (Şoför dikkat et.)     

            .  Kim o? (Orada kim var?)

            . Evet, savaş.(Savaş çıktı.) 

          - ARATÜMCE     /  ARASÖZ

Tümcede herhangi bir ğeye açıklama getiren tümceler  varsa buna aratümce denir. Açıklama             tümce niteliğinde değilse, yani yargı bildirmiyorsa arasöz olarak adlandırılır.         

                        .  ben /gö  Gazetelerdeki evlenme ilanlarının nedenini

                                                                       blinöb

             -her gün mutlaka çıkıyor-  anlamıyorum.                    

                        açıklama                            y

Aratümce belirtili nesneye açıklama getirmiş, tümcede görev almamış

            .Kan ve dehşetin yaşandığı bir toplum -Irak örneği -

                          ööb                                                    açıklama

 

             sorunlu bir  toplumdur.

                        yöb

 

Ara tümce özneye açıklama getirmiş.

            siz/gö

            .Onu bugün evde -yıkılmaya yüz tutmuş-bulabilirsiniz.

              bln     bt       dt               açıklama                       y

 

Aratümce dolaylı tümlece açıklama getirmiş.Tümceyi  açıklamasız yazarsak:             

siz/gö

            .Onu bugün evde -yıkılmaya yüz tutmuş-bulabilirsiniz.

              bln      bt        dt               açıklama                       y

 

            . Atatürk öldüğü gün,10 Kasım 1938, ben bebekmişim.

                   btöb                          açıklama            ö              y

Arasöz –tümce niteliğinde olmadığı için- belirteç  tümlecine açıklama getirmiş.Tümceyi             açıklamazsız  yazalım:

            Atatürk öldüğü gün ben bebekmişim.

                 btöb                        ö            y

 

                  btöb                  açıklama                     dtöb                            y

            __________   _________________   ______________   _____

            . Oğlum için -geleceğimi gördüğüm- bir tehlikeye daha girmek /

                                                           ööb

            beni  yıpratamazdı.

            blin          y    

Tümce bileşik tümce  yapısındadır.Aratümce yan  tümcenin belirteç tümlecine açıklama getirmiş.Aratümce  çıkarıldığında tümcenin anlamı bozulmaz.Aratümce ya da arasöz   (,), (-) arasında  yazılır.