Türkçenin Matematiği

Türkçe kısa anlatımı seven matematiksel bir dildir. Konuşurken, yazarken matematik işlemleri yaparız.

 

Örneğin, 

 

Üç yüz: 3.100 Bir çarpma işlemidir.

 

Yüz üç:100+3  Bir toplama işlemidir. 

 

Üç yüz altı: (3.100)+6=306 çarpma ve toplama işlemi iç içe yer almıştır. 

 

Sevmiyor değil. (- . - = + ) olumlu, seviyor

 

Seviyor değil. (+. - = -) olumsuz, sevmiyor

 

Türkçede düşünce matematikteki kümelerin işleyişine bağlı olarak gelişir, oluşur.

 

En büyük küme "metin-bölümce-tümce-sözcük"  sıralamasına göre oluşur.

 

Örnek,

 

A . Dil bir uygarlık olayıdır. : en büyük küme

 

B .  bir uygarlık olayı           : alt  küme

 

C . uygarlık olayı                 : alt küme

 

D . uygarlık                          : alt küme

 

E . olay                                 : alt küme           

       

 

Beş küme iç içe yer almış.

 

E(D(C(B(A  kümeleri bir sonrakinin alt kümesidir. Tümevarım yöntemi

 

A)B)C)D)E kümeleri kendinden sonraki kümeleri kapsar. Tümdengelim yöntemi

 

Türkçede anlatım kümelerin iki matematiksel işlemiyle gösterilmeye çalışıldı.

 

Türkçe anlatımda Türkçe düşünmeyi sağlamak için metni temel araç olarak ele alıp dilimizdeki anlam ayrıntılarına inerken tümevarım, tümdengelim yöntemleri yerine göre öne çıkarıldı. Kümelerin sıralanmasında bunu görebiliyoruz.

 

En büyük küme olan "A"  kümesi içinde yer alan "B, C" kümeleri bir belirtme öbeğidir. "B"  kümesi önad tamlaması, "C" kümesiyse belirtisiz ad tamlamasıdır.

 

Sözcükler, kavramlar arası ilişkiler kurarak sözcük öbeklerini oluşturur. Burada ad soylu sözcükler bir yüklem olmaksızın doğrudan doğruya kendi aralarında ilişki kurar. Sözcüklerin bu tür ilişkilerinden belirtme öbeği adı verilen yargısız anlatımlar (sözce) doğar.

 

Belirtme öbekleri yargı bildirmez. Bu öbekler kavramları açıp genişleterek belli eder. 

 

Bu belli ediş kimi kez 

 

açıklama ya da belirtme: 

 

masanın örtüsü, 

 

kimi kez niteleme: 

 

yeşil örtü, 

 

kimikez de güçlendirme ya da pekiştirme

 

pek hızlı

 

biçiminde  olur.

 

Kimi sözcük öbekleri yapısal yönden belirtme öbeği niteliği taşımaz. 

 

Örneğin, 

 

bağlaç öbeğinde öğelerden birinin, ötekinin anlamını etkilemesi söz

 

konusu değildir: 

 

Hak ve kuvvet, 

 

kılıçla kalkan gibidir. 

 

Bu örnekte 

 

“hak ve kuvvet” özne,

 

“kılıçla kalkan” da yüklem 

 

görevindeki ilgeç öbeğinde “ad” öğesi  işlevindedir.

 

İşte bu örneklerde görüldüğü gibi, öbeği oluşturan öğelerin  

 

işlevce birleşmesi, 

 

Dizgi 

 

yalın sözcüklerin anlam bütünü oluşturması, 

 

Takısız tamlama, önad tamlaması: 

 

demir kapı, iyi adam;  

 

Örgü 

 

ekler aracılığıyla kurulan sözceler: 

 

evin kapısının anahtarı, 

 

deniz kıyısı;

 

İlgi

 

bağlaç, ilgeç adlı bağımsız birimlerin anlam bütünü oluşturması, 

 

bağlaçlı :

 

Mavi ve Kara; 

 

ilgeçli :

 

kuş kadar çocuk

 

Sözceler dizgi, örgü, ilgi yöntemleriyle gerçekleşmiştir. 

 

Bu biçimsellik sözcük öbeklerinin -sözce- belirtme öbekleri arasında

 

ele alınmasını gerektirmektedir.

 

Türkçede belirtme öbekleri genellikle öğe sırasını belirleyen ana ilkeye göre oluşur. 

 

Belirtme öbeğinde :

 

Yardımcı öğe (belirten, niteleyen) önce, temel öğe (belirtilen, 

 

nitelenen) sonra gelir. 

 

Ancak birkaç öbeğin oluşumu bu temel yapının dışına çıkar:

 

İlgeç öbeği :     

 

bebek için,

 

San (unvan) öbeği:

 

İsmet Paşa 

 

Örneklerde, “için” ilgeç, “paşa” unvan yardımcı öğe genel kurala aykırı olarak sonda yer almışlardır.

 

Bunlar devrik öbek olarak adlandırılır. Devrik anlatım sözdizimsel kurala aykırı olarak oluşur. 

 

Örneğin, 

 

örtüsü masanın, 

 

 

Bakışsız bir kedi kara

 

Ece Ayhan

 

kedi kara vb.

 

Kimi belirtme öbeklerinin öğeleri ekle, kimilerininki eksiz birleşir. 

 

İyelik öbeklerini oluşturan öğeler, genel olarak  ekle birleşir. 

 

Örneğin, 

 

Türk dili, (belirtisiz ad tamlaması)

 

Orhan’ın çantası, (belirtili ad tamlaması)

 

benim silgim   (adıl tamlaması) vb. 

 

Belirtme öbeklerinde görülen ekli, eksiz birleşmeye bir başka örnek olarak

 

ilgeç öbekleri : 

 

Örneğin, 

 

kim ile / kimin ile,

 

bu kadar / bugüne kadar, 

 

çocuk gibi / senin gibi vb. 

 

Her belirtme öbeği bir bütündür; tek sözcük gibi işlem görür, yani 

 

birbirinden koparılamaz.

 

Belirtme öbekleri ortak ve ayırt edici özelliklerine göre altı türdür:

 

BELİRTME ÖBEKLERİ

 

1.İYELİK ÖBEKLERİ

 

Ad tamlaması

Adıl tamlaması

 

2.NİTELEME ÖBEKLERİ

 

Önad tamlaması

San(unvan) öbeği

Sayı öbeği

Belirteç öbeği

 

3.ÇEKİM ÖBEKLERİ

 

Ad öbeği

İlgeç öbeği

Eylem öbeği

 

4. Bağlaç öbeği

 

5. Ünlem öbeği

 

6. İkileme öbeği

 

 

Kavram birim (sözcük) anlatımın en küçük birimidir. Tek başına anlamlı olan kavram birim, anlamı olmayan görev birim olmak üzere iki türdür. Kavram birimler tümce içindeki kullanımlarıyla gerçek kimliklerini ortaya koyar. Bunun için kavram birimleri  incelerken düşünce birim olan tümceden yola çıkmamız gerekir.

Dil içinde kavram ya da görev birimi olarak sekiz tür sözcük ayırt edilir. Bu sekiz tür sözcük, dilbilgisi kaynaklarında “sözcük türleri” olarak adlandırılır.

 

Dilde kavram bildiren sözcüklerle  nesne, biçim, olgu, durum ve devinimler dilde anlatım bulur. Sözcüklerin bazıları ise temel kavramı yansıtmazlar. Buna göre dilde sözcükler ikiye ayrılır:

 

. Kavram Bildiren Sözcükler

 

.. Ad

.. Önad

.. Belirteç

.. Adıl

.. Eylem

 

. Yardımcı Sözcükler

 

.. İlgeç

.. Bağlaç

.. Ünlem

 

 

Sözcük türlerini yaptıkları işlevlerden dolayı şöyle de adlandırabiliriz: *

 

Asıl sözcükler

 

.. Ad

.. Eylem

 

. Uydu Sözcükler

 

.. Önad

.. Belirteç

 

. Gölge Sözcükler

 

.. Adıl

.. Ünlem

 

. Söz Ulakları

 

.. İlgeç

.. Bağlaç

 

 

Dili oluşturma, adlandırma, matematiksel sadelik, imgelerle düşünme dilin gizil gücünü yakalama kuşkusuz bir süreç gerektiriyor. Dilin gücü konusunda “Ne denli üretim o denli dil.” diyor Ali Dündar. * *       

 

 

* Sıddık Akbayır, Cümle ve Metin Bilgisi, Peyem Yayıncılık   5. Baskı

 

  **(Ali Dündar,TDD,Ocak-Şubat 2012)