Yeşilburç (Deneyi) Tarihine bir bakış

     Niğde’nin Yeşilburç (Deneyi) köyünün tarihi ile ilgili 19. Yüzyılın sonlarında yazılmış karamanlıca kaynaklarından bir yazıyı sizlerle paylaşıyorum. 

     Yeşilburç'un yerel tarihine ilgi duyanlara yardımcı olacağını ümit ediyorum.

     Tarih araştırmalarında başlangıçlara vesile olması dileğiyle..

Fehmi Dinçer

Ankara 2014

     Niğde Sancağının Nefs-i Niğde kasabasına merbut ve şehr-i mezkurun şimal tarafında ve üç çaryek (çeyrek - f.d.) mesafede vaki ve 1200 nüfusu şamil 300 haneden müretteb bir kariyedir.

     Niğde’nin cenup cihetinde ve 3 saat mesafede bulunan ve tarih-i atikada meşhur Tuana nam ve şimdi Kilisehisar (Kemerhisar - f.d.) tesmiye olunan şehirden nakli hane etmiş bazı kesan (kimseler - f.d.) tarafından mezkur kariye teşkil-i tesis ve vatan-ı asliyelerinin ismi ile Deneyi (Tuana, Dana) tesmiye edilmiştir. Geçen asrın evahirinde dağılıp, ve her ikiside birer saat mesafede bulunan ve isimleri mevcut eserleri günden güne gaip olmakta olan Meliklava ve Ammos nam karyelerin sakinlerinin bir kısmı dahi Deneyi’ye nakli hane etmiştir. Rivayete nazaran Kıbrıs ceziresinden (adası -  f.d.) dahi birkaç familya buraya hicret etmiştir.

     Deneyi’nin tarih-i teşkiline dair bir tarih-i mazbut  yok ise de bundan laakal (en azından - f.d.) 500 sene evvel teşkil ve tesis edilmiş olduğu bazı tevarih ve imarelerden (emareler - f.d.) aşikardır.

     İşbu karyenin mevkisi bayır ve bir dereye nazargah olup, her tarafı bağ ve meyvedar ağaçları havi bahçe ile müzeyyendir.

     Deneyi’ye 3 saat mesafede “Pınarbaşı” tesmiye olunan mahalden bir çok pınarlarla tenebbu eder (yerden kaynayan - f.d.) ala ve son derece sağ ve temiz bir su (anden ki - ondan - Niğde, Kayabaşı ve hemcivar Naynas ve Sazalca karyeleri dahi hissedardırlar), karyenin yukarı mahallesinin ortasından ceryan etmektedir. Bu sudan maada (başka - f.d.) birde üst taraftan künk derununda ceryan etmekte ve yine Kayabaşı ahalisi ile müşterek ve bir de alt taraftan yine künk derununda akmakta ve Niğde ahalisi ile müşterek iki su daha vardır. Karyenin ahalisi sırf ortodoks hristiyandan ibarettir.

     Ekklisiyaları Agios Stefanos namına olup, 1807 senesinde inşa edilmiştir. İşbu ekklisiya ya merbut bir de çok hastaların şifa bulmaları ile meşhur Agios Ioannis Prodromos namında bir monastır (manastır - f.d.) vardır. Bu monastır 1856 senesine değin bir takım yığıntıdan ibaret iken, o esnada yapılan bir hafriyat neticesi olarak, yer altında gömülmüş bir pareklision yıkıntıları ile bir takım mezarlar dahi meydana çıkarıldığından hayırhahanın (hayırsever - f.d.) ianeleri ile etraftan züvvar (ziyaretçiler - f.d.) ve hasteganın (hasta - f.d.) iskanı için müteaddid odalar ve saire yaptırılmış ise de, mezkur pareklision her nasıl ise ihraç edildiği gibi harap halde kalmakta idi. Bu 11 Martios 1896 tarihinde irtihal-i dar-i beka (ölümü - f.d.) kariye-i mezkure efradından Hacı Vasil Ağa Papazoğlu ve sair hayırhahanın muavenet-i nakdiye ve gayretleri sayesinde ve 1894 senesinde monastırın müceddeten (yenilendirilmiş - f.d.) inşasına mübaşeret edilerek üstü örtülme derecesine değin muvaffak olunmakle, küsurununda yine merhum hayırhahın vasiyetnamesinde tahsis etdiği akçe ve epitropisinin başkaca cem etmekte olduğu ianatla yakınen ikmal edileceği şüpheden varestedir.

     Keza kariyenin aşağı mahallesinde Agios Theodoros namında ufak ve güzel bir pareklision daha vardır ki, bu da müteveffa Ioannis Ağa Sarafoğlu sarfiyatı ile 1885 senesinde inşa edilmiştir. İşbu pareklisionun inşaatı esnasında eski yıkıntılarının içinde çıkan bir takım mezarlardan gayet cesim insan kemikleri ile orada elan mahfuz bulunan ve üzerinde şu “.. MNHMHS ENEKEN” yazıları okunan bir mezartaşı ihraç edilmiştir.

     Deneyi’de yeni usule pek muvafık değil ise de, Protomartis Stefanos namına mevkuf olarak 1807 senesinde yapılmış ekklisiyanın kurbunda ve 1865 senesinde bir liraya yakın masarıfla güzel ve cesim bir sholeion (okul - f.d.) inşa edilmiştir. Ande 5 hocagan üçü kebir millet mektebini intiha etmiş, elinika, turkika ve gallika (fransızca - f.d.) dersleri tarif etmektedir. Devam eden şagirdan zükur ve ünas (erkek ve kız - f.d.) 180 neferi mütecavüz olup, 3’ü nipiagogeion ve 6’sı astiki ceman 9 sınıfa münkasımdır.

     Beş sene akdem (önce - f.d.) mekteplerinde, o vaktin eforosları tarafından envai kumaşlar ve dokumak daireleri dahi  ihdas edilmiş ve devam etdiği 3 sene zarfında muntazamca işleyerek epeyce nefis halılar ve kumaşlar imal edilmiş ise de, kommatis (partizanlık, hizipçilik - f.d.) beliyesinin (felaket - f.d.) neticesi olarak elyevm bu dairelerde kızların yerine urumçekler99 işlemeye başlamıştır.

     Mektepler için senevi sarfolunan 250-300 liraya karşılık olmak üzere Deri Saadette (İstanbul - f.d.) 70 lira miktarı bir iratları olup, küsuru ekklisiya ve pareklisionlar hasılatından idare ve ikmal edilegelmektedir.

     Deneyi’de 1866 senesinde bir de cesimce hamam inşa edilmiş ise de, mevkisi münasip bir mahal olmadığından, müşkilce kızdırıldığı için hiçbir faydayı mucip olmadığı gibi, fazla olarak ekklisiyaların kasasından senevi 8-10 lira sarfedilmektedir.

     Kariyenin ahalisi türkçe lisanı ile mütekellim olup, en ziyade berayı ticaret diyar-ı ahere hicret ederler ve başlıca tütüncülük ve manifaturacılık ve zahrecilik ile meşgul olurlar.

     Bazıları dahi İstanbul ve Samsun ile Konya, Petropol (Saint Petersburg - f.d.) ve Odessa’ya ma-familya  (ailenin bütünü - f.d.) giderek, günden güne vatanlarını hatırdan çıkarmakta ve bu sebepten beldenin inkırazına badi (sebep - f.d.) olmaktadırlar.