Davranışlarımızın değişim aşamaları

Çocukluk yıllarımızdan itibaren yaşadıklarımız, gördüklerimiz ve bize öğretilenler bize genel bir yaşam tarzı sunar. Bu yaşam tarzının en önemli parçası da alışkanlıklarımızdır. Alışkanlıklarımızın bazıları yaşamımızı kolaylaştırırken bazıları da önümüzde büyük bir engel olarak durur. Peki yaşamdaki etkiliğimizi azaltan, bize sıkıntı veren bu alışkanlıklardan neden bir türlü vazgeçemiyoruz? Çünkü her alışkanlık bırakma durumu, onun yerini alacak yeni bir alışkanlığın kazanımını gerektirir. Yeni bir alışkanlık kazanmak da değişim demektir. İşte bu noktada hepimiz için geçerli olan bir gerçek devreye girer: "DEĞİŞİM OLUMLU YÖNDE BİLE OLSA İNSANI ÜRKÜTÜR VE ÇABA GEREKTİRİR."

Bu korkuyu yenmek ve değişimi gerçekleştirebilmek için öncelikle değişimin aşamalarını bilmek gerekir. Değişim altı aşamadan oluşan bir süreçtir. Bunlar; tasarı öncesi aşama, tasarı aşması, hazırlık aşaması, hareket aşaması, karalılık aşaması ve bitirme aşamasıdır. Şimdi bu süreçlere hep birlikte bir göz atalım.

Tasarı Öncesi Aşama

Bu aşamada, henüz alışkanlıklarımızın bizi engellediğinin farkında değilizdir ya da bu gerçeği görmezden gelmekteyizdir. Sorunlara mantıklı nedenler bulmaya çalışırız, suçu genellikle başkalarına atarız. "Ne yapayım ben böyleyim", "İnsanlar her şeyi çok abartıyor", "Annem/ babam da böyle, ben ona çekmişim" vb.. mazeretler çok sık görülür. Bu aşama çoğunlukla, yaşamımızda gerçekten bir şeylerin ters gitmesi sonucu sıkıntıya girmemiz sonucu aşılır. Bu duruma gelmeden de bir şeyler yapılabilir. Şimdi "Zamanı iyi kullanabiliyor muyum?" sorusunu kendimize soralım. Bu soruyu da "İşlerimi zamanında bitirebiliyor muyum?", "Yapmak istediğim şeyler için zamanım yeterli oluyor mu?" gibi daha amaca yönelik sorularla genişletelim. Eğer verdiğiniz yanıtlar "HAYIR" ise aklınıza ne tür mazeretler geliyor? Bu mazeretler daha çok çevreyi suçlayıcı nitelikteyse ya da "kalıtım, soya çekim, çaresizlik ve yetersizlik duyguları" gibi bileşenlerden oluşuyorsa ilk aşamayı geçememe nedeninizi buldunuz demektir. Şimdi sizlere önerim, bu kitapçığı okuduktan sonra söz konusu mazeretlerinizi yeniden gözden geçirmenizdir. Bu mazeretlerin birer bahane olduğunu kabul ettiğinizde, sorunun varlığını da kabul etmiş ve ikinci aşama için hazır olacaksınız.

Tasarı Aşaması

Bu aşamada sorunumuzu daha iyi anlamaya, bu konuda bilgi toplamaya çalışırız. Arkadaşlarımıza, yakınlarımıza, uzmanlara danışırız, konuyla ilgili kitaplar okuruz; kısaca konu üzerinde kafa yorarız. Bu aşama sorunu daha iyi kavrama açısından gerekli ve yararlı olmakla birlikte, değişim yolunda önemli bir riski de taşır. Eğer bu aşamada çok oyalanırsak, "değişim korkusuna" karşı "oyalanma" savunmasını harekete geçirmişiz demektir. Bu duruma "analiz felci" adı verilir. Sürekli öğrenme, sorup soruşturma işleriyle uğraşırken gösterdiğimiz çaba, bizi sahte bir "bir şeyler yapıyormuş" duygusuna iter. Bu duygunun verdiği rahatlık ve oyalanmanın getirdiği korkudan kaçınma, hiçbir zaman harekete geçememe durumuna yol açabilir. Bu aşamada gerekli bilgileri edindikten sonra fazla oyalanmamak ve bir sonraki aşamaya geçmek için harekete geçmek bizi analiz felcinden koruyacaktır

Hazırlık Aşaması

Bu aşama, değişim doğrultusunda atılan ilk gerçek adımdır. Harekete geçmek için kendimizle anlaşma yaparız. Bu aşamada karşılaşılan risk ise "kendimizle ilgili beklentilerimizdir". Burada dikkat edilmesi gereken nokta, ne kadar GERÇEKÇİ beklentiler içinde olduğumuzdur. "Yarın yepyeni bir gün ve ben sabah yatağımdan kalktığımda artık zamanını dört dörtlük planlayan, süper dakik bir kişi olacağım!" gibi bir ifade hiç de gerçekçi sayılmaz. Değişim zaman ve sabır gerektiren bir süreçtir. Kendimizle anlaşma yaparken, değişim için kendimize zaman tanımak, anlaşmayı bireysel özelliklerimizi dikkate alarak yapmak ve değişim süreci içinde zaman zaman başarısız olmanın normal olduğunu kabullenerek harekete geçmek dikkat edilmesi gereken önemli noktalardır.

Hareket Aşaması

Bu aşama, değişmek için yapılan etkinlikleri içerir. Bu tür etkinlikler içine girdiğimizde çevreden olumlu ya da olumsuz tepkiler alırız. İster olumlu ister olumsuz olsun bu tür tepkiler "değişim korkusunu" kamçılar. Bu duyguyla yüzleşmek, bu aşamada önemlidir. Örneğin zamanı iyi planlama, bazen arkadaşlarımızdan gelecek cazip teklifleri (sinemaya gitmek vb..) reddetmek anlamına da gelir. Böyle bir durumda yakın çevremizden olumsuz tepkiler alabiliriz. Bu olumsuz tepkiler de bizde, olumsuz duygulara yol açabilir. Hareket aşamasında, değişmek için yaptığımız işlerin bizde kaygı uyandıran yönlerini bulmak önemlidir. Bu kaygılar genellikle "aşırı genellemelerden" kaynaklanır. Yukarıdaki örneğe dönecek olursak, aslında her zaman bu tür bir teklifi reddetmek zorunda değilizdir. Zaman planımızda boş vakit olarak ayırdığımız başka bir zaman dilimine ders çalışma aktivitemizi kaydırarak, sinemaya gitmek için kendimize zaman kazandırabilme şansına sahip olduğumuz gözümüzden kaçmış olabilir. Bu aşamada bizi kaygılandıran durumların ne olduğunu bulmak ve bu kaygımıza yol açan aşırı genellenmiş düşüncelerimizin gerçekliğini test etmek önemlidir.

Kararlılık Aşaması

Bu aşama değişim yolunda karşılaşacağımız sıkıntılarla baş etmeyi içerir. Sigarayı bırakan bir kişi, üzücü bir olay karşısında sigaraya yeniden başlayabilir ya da ilk dönem zamanını planlama yönünde önemli adımlar atmış bir öğrenci, ikinci dönem plan yapamamış ya da planını uygulayamamış olabilir. Bu tür başarısızlıklardan yılmamak, yeniden denemek ve uygulanan değişim planını yeniden gözden geçirmek önemlidir. Araştırmalar değişmeye çalışan kişilerin yalnızca % 20'sinin ilk denemede bu işi başardıklarını göstermektedir. Genelde her değişim en az üç denemede gerçekleşmektedir. Yaşamın bazı dönemlerinde eski alışkanlıklarımıza geri dönme olasılığımız olduğunu kabul etmek ve böyle bir durumda yeniden harekete geçip kazanmak istediğimiz alışkanlığa yeniden kavuşabileceğimizi bilmek önemlidir. Unutmayın ki "BİR DAHA ASLA BU KÖTÜ ALIŞKANLIKLARIMI TEKRARLAMAYACAĞIM!" GİBİ BİR İFADE KARARLI OLDUĞUMUZ ANLAMINA GELMEMEKTEDİR. Kararlı olmak, gerçekçi olmayı, başarısızlıklardan yılmamayı ve gerekirse bir şeyi tekrar tekrar deneyebilmeyi içerir.

Bitirme Aşaması

Değişim aşamasının tamamlanmasıdır. Artık hedefimiz olan davranışlar alışkanlığımız haline gelmiştir.

Değişim aşamalarını tanıdıktan ve değişime hazırlandıktan sonra, sıra zamanımızı planlamanın önemini kavramaktadır.