Eylemlerin yapısı - 4

YARDIMCI EYLEMLERLE YAPILAN BİLEŞİK EYLEMLER

Dilimizde yer alan, genelde bir adla birlikte kullanılan  “olmak, kılmak, etmek, eylemek” yardımcı eylemleri şu özellikleri gösterir :

1.“Olmak, etmek, kılmak, eylemek” yardımcı eylemleri kimi zaman temel eylem olur.

Örneğin,

Bir oğlu oldu.

Kendi etti.

Bence bu araba dedikleri kadar eder.

Örnek tümcelerde yer alan “oldu, etti, eder” tek başına yüklem görevindedir.

2.Yardımcı eylem olduklarında kendilerinden önceki adla birlikte anlam bütünlüğü kurar ve yüklem olurlar. 

Örneğin,

İki gün uğraştığım için memnun oldu.

Haram etmiş gece gündüz uykuyu.

Cahit Külebi

Sevgi yakın eyler uzağı.

Bilimsel gelişmeler boş inançları geçersiz kılıyor.

Tümcelerde geçen “ memnun oldu, haram etmiş, yakın eyler, geçersiz kılıyor ”  bileşik eylemleri yüklem görevindedir.

3. Yardımcı eylemle yapılan bileşik eylemlerde ses artması ya da eksilmesi olursa  sözcük bitişik yazılır.

Örneğin,

Acılar hissediyordu.            (his et-)

Suçu affoldu.                        (af ol-)

Varını yoğunu kaybetti.       (kayıp et-)

Tüm baskılara sabreyledi.    (sabır eyle-)

4. “Etmek” yardımcı eylemi sonuna geldiği adsoylu sözcüğe  “ meydana getirmek, olmasına yol açmak, olmasını sağlamak  ” anlamlarını katar.

Örneğin,

Çocuğu hasta etti.       ( Hasta olmasına yol açmak )

Sevgi onu mutlu etti.  ( Mutlu olmasını sağlamak )

5. “Olmak” yardımcı eyleminin kurduğu bileşik eylem yeni bir duruma girildiğini anlatır. Bu yeni durum ad soylu sözcüğün taşıdığı anlam yönünde olur.

Örneğin,

Çocuk hasta oldu.    ( hastalandı )

Hasta iyi oldu.           ( iyileşti )

6. “Kılmak” yardımcı eylemi “etmek” anlamında kullanıldığında bugün yerini “etmek” yardımcı eylemine bırakmıştır.

Örneğin,

Beni buna mecbur kıldı.  ( mecbur etti )

7. “Bulmak, buyurmak” eylemleri de yardımcı eylem görevinde kullanılmaktadır.

Örneğin,

Tablosunda renkler can buldu.

Müsade buyurunuz.

8. Yardımcı eylemlerin kurduğu bileşik eylemlerde olumsuzluk eki “-me” yardımcı eylemin sonuna gelmektedir.

 Örneğin,

Acıları hisset-me-miş.

Bu işi başaracağını zannet-mi-yor-um.

Anlaşıldı bana yardım et-me-y-ecek.

Yapılanlardan memnun ol-ma-dı.

Gözlerini kapayıp olanları seyrele-me-di.

9. Yardımcı eylemlerle yapılan bileşik eylemlerde araya kimi ekler, sözcükler de girebilir.

Örneğin,

Akıl verir yardım da ederim.

Sen yardım mı edeceksin?

Elbette yardım bile ederim.

Onunla dost mu Oldunuz?

Evet onunla dost bile oluruz.

ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİLEŞİK EYLEMLER

Ad soylu sözcük ile eylemin öz anlamlarından kayarak birleşmesi sonucu oluşmuş bu tür bileşik eylemlere anlamca bileşik eylem denir. Anlamca kaynaşmış bileşik eylemlerin oluşumunda üç özellik görülmektedir:

1. Ad soylu sözcük gerçek anlamında kullanılırken eylem olan sözcük gerçek anlamından sıyrılarak anlamca kaynaşmış bileşik eylemi oluşturabilir.

Örneğin,

kulaç atmak, hasta düşmek, öğüt vermek, düşünceye dalmak, kulak kesilmek

göresi gelmek, ağlayacağı tutmak, duymazlıktan gelmek, anlamamış görünmek

Örneklerde birincilerde ad, ikincilerde eylemsiler gerçek anlamlarını korumuşlar, bu sözcüklere gelen eylemler ise gerçek anlamından sıyrılmışlardır.

2. Eylem gerçek anlamında kullanılırken ad olan sözcük gerçek anlamından sıyrılabilir. Temel kavramı taşıyan ad gerçek anlamını yitirdiği için bunlar deyim durumunda bileşiklerdir.

Örneğin,

ağzını aramak, ekmeğini kazanmak, dünyadan haberi olmamak vb.

3. Hem ad hem de eylem gerçek anlamını yitirebilir. Bunlar aynı zamanda deyim durumundadır.

Örneğin,

başı göğe ermek, dokuz doğurmak, ele avuca sığmamak, gözden düşmek vb.

Ad ve eylemin gerçek anlamını yitirdiği halde deyimleşmemiş bileşikler de vardır.

Örneğin,

elvermek, varsaymak, öngörmekvb.

 Ayrıca, biçimce kurallı bileşik eylem olan “alıkoymak”, her iki eylem gerçek anlamını yitirdiği için kaynaşmış bileşik eylem sayılır.

BİLEŞİK EYLEMLERİN ÇEKİMİ

Tüm bileşik eylemler kip ve kişi eklerini yalın eylemler gibi alır, onlar gibi çekimlenir. Çekimlenirken çatılarında değişikliğe uğrar. ( Eylem Çatısı’na bakınız. )

Örneğin,

çıkabiliyorum, açıveriniz, bekleyedursunlar, düşeyazdım, göreceği gelmiş, seyreyleyin vb.