Gazali -2

b. Tefsirinden örnekler:

Taha Sûresinde geçen “İki ayakkabını çıkar” ayetindeki ‘iki ayakkabı’dan maksadın, dünya ve ahiret olduğunu anlar ki, bu ayet baştan beri tasavvufta bu anlama çekilmiştir. Yine bu sûrede Hz. Musa’nın ateş görmesinden bahseden ayetlerdeki “Kabes”, “Cezve” kelimelerini, görmeyip taklit eden kimsenin haline işaret sayar. “Kalem, Levh ve Rakk-ı Menşur” u da şöyle açıklar;

“Biz bir defa Tanrılık huzuruna yükselerek deriz ki, o huzurda kendisi vasıtasıyla mufassal ilimlerin, alıcı cevherlere çizildiği alet varsa bunun misali kalemdir. O alıcı cevherler arasında ilimlerin kendisine çizildiği bir  şey varsa, bunun misali levh, kitap, ar-rakku’l-menşurdur. İlimleri yazan alete hükmedenin misali yed (el) dir. Eğer bu mertebede yed’i, levh’i, kalem’i içine alan bir sistem varsa bunun misali surettir.”

Lafzı tefsire göre sırat kıldan ince, kılıçtan keskindir ve cennet ile cehennemi ayıran sınırdır. Said (mutlu) olanlar bunu yıldırım gibi geçip cennete girecekler, şakiler ise bunun üzerinde duramayarak daha ilk adımda kayıp cehenneme düşeceklerdir. Gazali bu hususta diyor ki: “Sırat gerçektir, ama onun kıl gibi ince olduğunu sanmak doğru değildir. O kıldan da incedir. Daha doğrusu, onun inceliği ile kılın inceliği, ya da kılıcın keskinliği arasında hiçbir bağlantı yoktur. Nasıl ki güneşle gölgeyi ayıran ve ne gölgeden ne de güneşten sayılmayan hendesi (geometrik) çizginin inceliği ile kılın inceliği arasında bir münasebet yoktur. Zira kılın bir boyutu vardır. Oysa bu çizginin hiçbir boyutu yoktur, sırat da böyledir. İşte yüce Tanrı’nın “Bize sırat-ı müstakimi göster” ayetiyle açıkladığı sırat, budur. Bu sırat, birbirine zıt olan huyları birbirinden ayıran çizgidir. Bunun için Cenab-ı Allah, Fatiha’da böyle dua edilmesini öğretmiştir. Selam üzerine olsun Mustafa için de: “Sen elbette sırat-ı müstakimi gösterirsin”  demiştir.

Allah’ın Resulü de insanı helakten kurtaran bir orta çizgidir. Ateşte pullanmış bir demir halka düşünelim. Bunun içine bir karınca düşmüş olsa, tabii, ısıdan kaçacaktır. Bu karıncanın, tam merkez noktasında durması lazımdır. Çünkü merkez, yakıcı çevreden en uzakta bulunan noktadır. Bu noktanın boyutu yoktur. Bu noktada durmak, insan gücünün dışındadır. İnsanın ahlaki selametini koruması için tam ortada durması, hiçbir tarafa eğilmemesi lazımdır. Gerçi bu, ancak meleklerin yapabileceği bir şeydir. İnsan, taraflara eğilmeden yapamaz, ama gaye hiçbir yana meyletmeden tam ortada durmaya çalışmaktır. Bundan dolayı sırat, kıldan ince diye nitelendirilmiştir. Bu dünyada Allah’ın: “İşte doğru yolum budur, ona uyun” ayetiyle beyan ettiği bu sırat üzerinde durabilen mü’min, ahiretteki sırattan geçmeye alışır. Onda hiçbir tarafa eğilmeden dimdik durabilir. Onun içindir ki hadiste: “Mü’min sırat üzerinden yıldırım gibi geçer” denmiştir.

Gazali, ahiretteki sıratı olduğu gibi kabul eder. Burada açıkladığı sırat, dünyada dinin emirlerinin teşkil ettiği doğru yoldur. Gazali şefaat konusunda da şöyle bir tefsir ileri sürmüştür: “Resullerin ve velilerin şefaatlerine gelince, Şefaat, İlahi mertebeden Resullük cevherine vuran bir nurdur. Oradan da sevgi ile ve sünnete sarılmakla, çok zikirle ve Allah’ın Elçisine çok salavat getirmekle Resullük cevherine yaklaşan öteki cevherlere akseder. Bu, tıpkı suya vuran güneş ışığının, suya vurduktan sonra karşıdaki duvarın hepsine değil de belirli bir yerine yansımasına benzer. Duvarın hepsine değil de belirli bir yerine yansımasının sebebi, su ile o yer arasında bulunan münasebettir. Duvarın diğer parçalarında bu münasebet yoktur. Buradan suya vuran ışığın yerine bir çizgi çekilse, bu çizgi ile arz arasındaki açı, su ile güneş arasındaki çizginin teşkil ettiği açıya eşittir.  Bu özellik, duvarın hepsinde değil, sadece bir yerinde olur.

Maddi münasebetler nasıl yansımaya sebep oluyorsa, manevi münasebetler de böyle manevi cevherler (ruhlar) arasında yansımaya sebep olur. Tevhidin kapladığı kimsenin, ilahi mertebesi ile münasebeti çok kuvvetlenmiştir. Ona nur vasıtasız gelir. Ama vahdaniyet ile münasebeti sünnetlere yapışmak, Resul’e uymak suretiyle dolaylı olarak kuvvet bulanların, nuru almak için tıpkı duvar gibi vasıtaya ihtiyaçları vardır. Güneşe karşı durmayan duvar, ışığını güneşe karşı duran sudan alır.

Gazali bu izahını, Nur Suresindeki” Ateş değmese de yağı hemen ışık verir” ayetinde de yapar. Ayetin bu kısmını, nurunu Resulullah vasıtası olmadan doğrudan doğruya Allah’tan alma derecesine yükselmiş olan velilere işaret saymıştır: “Çünkü veliler arasında az daha Resul ve Nebilerin yardımına muhtaç olmadan nuru parlayan kimseler vardır.”

Gazali’ye göre bazı ayetler diğerlerinden üstündür. Bu husus, hadislerle de sabittir. “Tebbet yeda” ile ayetu’l-kursi veya ihlas suresi bir tutulamaz. Nasıl ki Hz. Resulullah (s.a.v.): “ Yasin Kur’an’ın kalbidir. Kul huvallahu ahad ise Kur’an’ın üçte birine denktir.” demiştir.

Gazali, Fatiha’nın en faziletli sure olduğunu söyler ve bu üstünlüğü izah için Fatiha’nın tefsirini yapar. Der ki: “Bu sure, kitabın Fatihası ve cennetin anahtarıdır. Çünkü cennetin sekiz kapısı vardır. İyice bil ki, bu manâlardan her biri cennet kapılarından birinin anahtarıdır. Haberler bunu gösteriyor. Şayet buna inanmıyorsan, zahir cenneti bırak da manâ cennetine bak. Bil ki Fatiha’nın her manâsı, ma’rifet (bilgi) cennetlerinden birini açar. Zannetme ki arifin ruhu, ma’rifet cennetlerinde; zahir cennete girip karın ve şehvet doyuran kimseden daha az zevk alır! Arif, ma’rifet cennetlerinde zahir cennettekinden daha sevinçlidir. Öteki cenneti hatırına bile getirmez. Çünkü o, marifet cennetinde göğün ve yerin melekutuna bakmayı, kendisini yaratanın celalini görmeyi; evlenme, yeme içme gibi zevklerden daha çok ister. Nasıl istemesin ki, bu zevk ile o, meleklere ortak olmaktadır. Çünkü meleklerin de yeme içme ve evlenme ile ilgileri yoktur. Maddi zevkleri hayvanlar, insanlardan daha çok duyarlar. Şimdi hayvanlara ortak olmak, meleklere ortak olmakla bir olur mu? Arif’e maarif cennetinin kapıları açıldı mı, o orada durur ve asla bühl cennetine iltifat etmez. Zira cennet ehlinin çoğu bühl (saf ) insanlardır.

İhlas suresinin, neden Kur’an’ın üçte birine denk olduğunu şöyle izah ediyor: “Kur’an’ı Kerim’de üç bilgi vardır: Allah bilgisi, ahiret bilgisi, sırat-ı müstakim bilgisi. İşte ihlas bu üç bilgiden birini, yani marifetullahı, Allah’ın tevhid ve taksidini içine alır. Bundan dolayı Kur’an’ın üçte birine denktir.”

Goldziher, Gazali’nin üslubunda çelişki bulunduğunu, bazı yerlerde işari tefsire gittiği halde, bazı kitaplarında bunu inkâr ettiğini söyler. Gerçekten İhya’da bazı kimselerin ahirete dair sırat, mizan gibi şeyleri tevil ettiklerini, halbuki bunların te’viline dair bir rivayet gelmediğini, bunları zahir manâda anlamak gerektiğini söyler. Oysa yukarıda gördüğümüz gibi sıratı te’vil etmiştir. Ancak kanaatimize göre, bunu çelişki kabul etmek de doğru değildir. O, ahirete dair şeylerin ve Kur’an’ın tümünün zahir manâsını her şeyden önce kabul ediyor. Bütün mutasavvıflar da zahiri kabul ederler. Zahiri kabul ettikten sonra Kur’an’da ahiretteki sırattan ayrı olarak “doğru yol” anlamına gelen sıratı böyle bir izaha tabi tutuyor. Bu, ahiretteki sıratın inkârı anlamına gelmez. “Allah kıyamet günü, bacağından biraz açar. İnanmış her erkek ve kadın secde eder.” Hadisi hakkında bile te’vilden kaçınmış:“Hadisi tevil etmekten korktum, bunu inkâr edenlerden de yüz çevirdim.” demiştir. Onca, zahir esastır, bu ilim rasih bilginler için caizdir. Bununla daha yüksek anlayışlara gidilir. Herkes kalbinin temizliği ve düşüncesinin derecesi nisbetinde Kur’an’ın sırlarına erer. Cevahiru’l- Kur’an’da Gazali, herkese açmadığı görüşlerini bir eserine derc ettiğini, bu kitabı ele geçirenlerin onu herkese göstermekten sakınmalarını, ancak yetişkin kimselere vermelerini tenbih etmiştir. Gazali’nin görüşlerini üç bölüme ayırmak mümkündür:

1- Herkesin iştirak ettiği ve benimsediği görüşler, 2- Soranlara ve cevap bekleyenlere mahsus görüşler, 3- Kendine has ve yalnız özel kişilere açabildiği görüşler. Bu üçüncü kategorideki görüşler, mutasavvıflara göre sırdır. Bunları herkese açmak, sırrı ifşa etmektir. Sırrı ifşa etmek de küfürdür. İşte Gazali’nin bazı eserlerinde rastlanan ileri derecedeki teviller, herkese açmaktan kaçındığı özel görüşleri cümlesinden sayılmalıdır.

Devam edecek…

Ahmed F. Yüksel