Lady Mary, çiçek aşısı ve Türkiye

Çoktandır görüşemediğim İlker’den telefon aldım geçenlerde. Dedi ki ‘Çalıştığım yerde büyükçe bir anıt var, 1746’da Lady Mary için yapılmış. Bu kadın Türkiye’den çiçek aşısı getirmiş. Benim Türk olmam da konu oldu işyerinde. Haber vereyim dedim’.

İlker’e sordum: Çiçek aşısını İngilizler Türkiye’den mi getirdi?

İlker İnşaat mühendisliği yapan bir arkadaş. Barnsley’deki Wentworth Kalesinin ve içindeki binaların onarımında çalışıyor. Kafamızdaki sorulara cevap bulabilmek için eşimle atladık gittik, Leydi’nin anıtını görmeye. Bu İngiliz kadınıyla çiçek aşısının ilişkisini öğrendik. Barnsley 75 bin nüfuslu pek bir özelliği olmayan bir İngiliz kasabası. Böyle bir yerde Türkiye’yle ilgili bir bilgiye rastlamak bizi şaşırttı. Gurur duyduk.

Kimdir Lady Mary?

Lady Mary Kinston dükünün kızıdır ve büyükelçi olan kocasıyla 1716 yılında İstanbul’a gelir. Yani III. Ahmetin padişah olduğu dönemde. Lady İstanbul’a gelmeden önce 26 yaşındayken iken çiçek hastalığına yakalanmış ve oldukça cazibeli yüzünde hiç hoş olmayan bir iz bırakmıştır. Zaten erkek kardeşi de bu hastalığa yakalanıp 20 yaşında ölmüştür. Bu bakımdan çocuklarını çiçek hastalığının olası felaketinden korumak istemiş ve Türkiye’deyken onlara aşı yaptırmıştır. Londraya dönünce de Türkiye’de uygulanan ve oldukça başarılı bu aşılama işlemini büyük bir tutkuyla ülkesinde yaygınlaştırmaya çalışmıştır. Ama bu aşılama yöntemi ne de olsa bir Doğu ülkesi olan Türkiye’den alındığından ve kendisi de eksik etek bir kadın olduğu için ortodoks tıp çevrelerinde ve halk tarafından kuşkuyla karşılanmıştır. Sonuçta bütün bu engellere rağmen aşı yaygınlaşmış ve binlerce çocuğun ölümü engellenmiş; hatta İngiliz Kraliyet ailesi de çocuklarına çiçek aşısı yaptırmıştır. Sunay Akın, Tuncay Terzihanesi adlı kitabında bu konudan şöyle sözeder: 9 Agustos 1721’de çiçek hastalığına karşı Türk usulü aşılama yontemi Newgate’de uygulanır. Aşının ilk yapıldığı insanlar da altı mahküm ve pek cok yetim cocuktur. Denekler çiçek hastalarının arasına konulsa da aralarından hicbiri ölmez!..

Lady Mary İstanbul anılarını the Turkish Embassy Letters, (Türk Sefaret Mektupları) adıyla yayınladı. Günümüzde en çok bu kitapla biliniyor. Bir kadın gözüyle Türkiye hakkında verdiği bilgiler, sadece kadınların girip çıkabileceği yerleri anlatan bölümleri nedeniyle büyük ilgi gördü. Lady Mary, Türk kadının kapalı dünyasına girmiş onlarla hamamlarda sohbetler etmiş ve pek bilinmeyen bu hayatı gözler önüne sermiştir. Bu yazdıkları o zamana kadar Doğu hakkında Avrupada çıkmış yapıtlardan çok farklıydı.

Bağımsız karakterli bir kadındır Lady Mary; evlilik dışı ilişkileri olur ve nihayet -o zamanın parasıyla bile- milyoner olan kocasını 1739 yılında terkeder; aşkını bir başka adamda, Francesco’da arar ve İngiltere’den ayrılıp Venedik’e gider.

Oğlu Edward da kendisi gibi yazar ve gezgincidir. Sıradışılığı yönünden annesine çekmistir. Hollanda’nin Leiden kentinde Arap Dili okur. Sheffield’daki ana kütüphanenin üst katında bulunan Ruskin Galeri’de Lady Mary ile birlikte oğlunun da yağlı boya portreleri var. Bunlardan birinde Edward, Osmanlı giysileri içinde elinde kılıcıyla resmedilmiş. Tablonun altında şok edici şu bilgi göze çarpıyor: Edward, Osmanlı padişahına kendisinin öz oğlu oldugu iddiasında bulunmuş ama kabul ettirememiştir! Düşünebiliyor musunuz? Bir İngiliz Yüce padişahın huzuruna çıkıp diyor ki ‘Ben sizin öz oglunuzum!’ Padişah Edward’ı ciddiye almıyor ya insan gene de bu iki şahsın yaptığı konuşmanın detayını merak ediyor doğrusu.

Barnsley, Kuzey İngiltere

Atila Besceli