Okul öncesi çocuklarda yaş gruplarına göre değişim

Gelişme kişinin bulunduğu ortam, kalıtsal gibi etkenlerden dolayı değişiklik gösterse de ortak dönemleri her insan için aynı olmasına rağmen, bu dönemlerin Psikososyal ve fiziksel özellikleri, her çocuk için farklı yaşlarda ve farklı düzeylerde gözlemlenebilir. Bu da “bireysel farklılıkların” gelişme sürecinde büyük bir rol oynadığını göstermektedir.

Yazımızda doğumdan ergenlik dönemine kadar (0-13 yaş), çocukların geçirdiği psikososyal ve fiziksel evreler gelişim dönemi halinde incelenmiştir. Değişik yaş grupları içinde belirtilen özellikler, katı bir zaman tablosu olarak değerlendirilmemelidir. Kişisel farklılıklar nedeniyle, çeşitli gelişim özellikleri ve davranışların, bazı çocuklarda burada belirtilen yaştan daha önce veya daha sonra görülebileceği unutulmamalıdır.

0-3 YAŞLAR

FİZİKSEL (MOTOR) GELİŞİM; Yeni doğan bebekte davranışlarında, onun hareket etmesini sağlayan refleksler hâkimdir. Emme, yutma, öksürme gibi refleksleri yaşamı sürdürmesine yardımcıdır.

Bebek, 3 ay içinde kucağınıza aldığınızda kafasını dik tutabilmeye ve hareket eden şeyleri izlemeye başlar.3-4. aydan itibaren destekle oturabilirler. Refleksleri yavaş yavaş azalmaya başlar ve istemli kontrol gelişir.5-6. aydan itibaren nesnelere uzanabilir, onları kavrar ve ağzına götürebilir.

7-8. aydan itibaren desteksiz oturmaya ve emeklemeye, 11-13 aylar arasında yürümeye, 14-16 aylar arasında koşmaya başlar. Yaklaşık 1 buçuk yaşında geri geri yürüyebilir, kaşığı yemek için kullanabilir, bardaktan su içebilir.İki yaşına kadarki dönemde, baş ve işaret parmaklarıyla ufak nesneleri tutup kaldırabilir, avuç kavraması ile kalem tutabilir.İki yaşında her basamağa iki ayağıyla basarak merdivenden inip çıkabilir. Uzaktaki bir nesneye bir elle ve desteğe gerek duymadan uzanabilir.

İki- üç yaşlar arasında genellikle büyük kaslarını kullanmayı gerektiren etkinliklerle ilgilenir. Eşyaları çekip itme, yerden kaldırma ve taşıma ile uğraşır.

SOSYAL GELİŞİM; Çocuğun ilk sosyal etkileşimler doğduktan hemen sonra fiziksel temasını meme emmerek birlikte anneyle yaşar. Bebekler 3.aydan itibaren insan sesi duyduklarından başlarını sesi duydukları yöne çevirirler ve gülümsemeye gülümseyerek yanıt verirler.

8.aydan itibaren ayrılma kaygısı yaşar; anne-babadan ayrıldığında korku gösterebilir. Dikkati çekmek için bağırır.9-12 aylar arasında el çırpma oyunlarına katılır, sarılmalarla sevgi gösterir.

Bir buçuk- iki yaşlarında altının ıslandığını haber vermeye başlar. Meraklı bir şekilde çevreyi keşfeder.

İki yaşında diğer çocuklarla evcilik gibi oyunlar oynamaya başlar. Kendi başına da oyun oynayabilir, bağımsızlık gösterir. İkinci yıldaki özellikle motor yetenekler ve dil gelişimindeki hızlı değişim nedeniyle çocuk bağımsızlaşır. Sosyal tepkileri gelişmeye başlar; utanma, otoritenin kabulü, taklit, rekabet, işbirliği gibi.

DUYGUSAL GELİŞİM VE KİŞİLİK GELİŞİMİ

Heyecanlar (Duygular); Doğumdan sonraki haftalarda, duygusal ifadelerinin belirtileri görülür; çocuk yüzlere seçerek dikkat eder, bazılarına ilgi göstermez. Çocuk büyüdükçe tepkileri farklılaşmaya başlar; sözlü tepkiler artar, motor tepkiler azalır.

Korku, çocuklukta en sık rastlanan duygulardan biridir. Yeni doğan bebekler çok sayıda uyarandan korkarlar, büyüdükçe yaratılan hayali olaylardan korkmaya başlarlar.

Öfke de sık rastlanan bir heyecan türüdür. Çocuk, öfkelenince dikkati üzerine çekebileceğini ve istediğinin yapılacağını öğrenerek bu tepkiyi kullanmaya başlar. Bu tepki yaşla birlikte artış gösterir.

ZİHİNSEL (BİLİŞSEL) GELİŞİM

Düşünce; Bebek zihinsel düşünme veya anlama anlamında bilmez, düşünmez. Çevresini duyu ve hareket eylemleriyle düzenler ve bilir. Çevresi ile aktif etkileşimi vardır ve çeşitli deneyler yaparak gelişir. 0-4 aylar arasında, görme alanında olan nesneleri gözleriyle takip etmeye başlar.4-8 aylar arasında mimik ve hareketleri taklit etmeye başlar.8-12 aylar arasında tanıdık yüzleri ve yabancıları ayırt etmeye başlar. Dış dünyadan çok kendi bedenini merak eder ve bedeniyle ilgilenir. Nesneleri istediği amaçlara ulaşmak için araç olarak kullanmayı denemeye başlar. Bir-iki yaş arasında renkleri tanıma, ayırt etme ve ortak özellikleri fark etmeye başlar. İki-üç yaş arasında ufak eşyalardan oyuncaklar yapmaya başlar.

Dil; Yeni doğanın ilk çıkardığı sesler ağlamadır ve yaklaşık 2 ay boyunca ağlama dışında pek ses çıkarmazlar. Bebek, 2 aydan sonra agulama denilen ( ‘ooh’, ‘aaah’ gibi) bir takım sesler çıkarmaya başlarlar, 4 aydan sonra çevrelerinde duydukları sesleri çıkarmaya çalışırlar.4-8 ay arasında hecelemeye, 8-12 aylar arasında ilk anlamlı kelimelerini (nesne ile kelime arasında bağlantı kurarak) söylüyorlar. Bir yaşından itibaren tek tek kelimelerle konuşmaya başlar, basit yönergelere uyabilir. Fakat bir yaş civarında bebek enerjisini yürümeye verdiği için dil gelişimi, bebek yürüyene kadar yavaş gidiyor. İki-üç yaş arasında sorular sormaya ve basit sorulara cevap verir. Konuşması anlaşılır olmaya başlar. Sorulunca ismini söyler.

3-4 YAŞLAR

FİZİKSEL (MOTOR) GELİŞİM; Fiziksel enerji düzeyi yüksektir. Fiziksel aktiviteler için fırsatlar yaratır. Bağımsızlık ve keşfetme duygusu önemlidir. Kas koordinasyonu hızlanır; kızların erkek çocuklara göre kas koordinasyonu daha fazla gelişmiştir. Kendi kendine giyinip soyunabilir. Merdivenleri iner, çıkar; her basamakta diğer ayağını kullanabilir.

SOSYAL GELİŞİM

Aile; Anne-babalar, çocuğun cinsiyet rollerinin gelişmesinde model olurlar. Anne-babanın tutumları, çocuğun kendisine saygısını ve güvenlik hissinin gelişmesini etkiler. Yetişkinin koruması ve kontrolü, çocuğun fiziksel güvenliği için önemlidir. Çocuk, saldırganlığını kontrol etme, başarıyı yaşama, bağımsızlık gibi konularla ilgili olan aile beklentilerini öğrenir. Diğer insanlara karşı ilgisini ifade edebilir. Ev içinde yapılması gereken küçük işleri yapmaya isteklidir ve yapabilir. Gerektiğinde bilgi almayı, soru sormayı ve kurallara uymayı öğrenir. Yetişkinleri yorgunluk noktasına vardıracak kadar enerjiktir. Yetişkinler tarafından konuları, sınırları, kuralları test eder. Ailesi ve evi için güçlü duygular beslemeye başlar.

Arkadaşlıklar; Arkadaşlıklarının süresi kısadır. Paralel oyunlar yaygındır. Ortaklaşa oyunların başlamasıyla, kızlar ve erkekler beraber oynamaya başlarlar. Diğer insanların duygularıyla ilgilenmeye başlarlar; yaşıtlarının tutumlarını gözlerler. Yeni insanlarla tanışmaktan ve yeni deneyimlerden hoşlanırlar.

Okul; öncesi deneyimler sosyal gelişimi olumlu yönde etkiler.

DUYGUSAL GELİŞİM

Heyecanlar (Duygular); Kendini kontrol edebilmeye başlar, bazı hayal kırıklıklarının üstesinden gelebilir. Daha esnek olmaya ve alternatifleri kabul etmeye başlar. Sürprizlerden ve beklenmedik uyarılardan hoşlanır. Mizah duygusu gelişir. Duyguların açık bir dille ifade edilmesi, duygusal gelişim açısından önemlidir. Karanlıktan, yalnız kalmaktan ve garip, bilinmeyen ortamlardan korkar.

Değerler; Yakın çevresindeki yetişkinlerden toplumsal değer ve rolleri öğrenir. Doğruyu ve yanlışı ayırt etmeyi öğrenir. Ana-babadan ayrılmayı ve bağımsızca hareket edebilmeyi öğrenir.

Kişilik; Kendi kişiliğinin farkındadır ve kendini diğer insanlarla karşılaştırır. Güçlü tercihleri vardır. Başarısıyla gurur duyar. Sahip olma olgusunu anlamaya başlar. Cinsiyet farklılıklarından haberdardır. Bağımsız olmak ister ve bazı aktiviteleri bağımsız yapabilme yetisine sahiptir. Keşfeder; her yeni deneyim onun için çaba isteyen bir olaydır.

ZİHİNSEL (BİLİŞSEL) GELİŞİM

Düşünce; Hayal ve gerçeği ayırt etmekte zorlanır. Dikkat süreci kısadır, kolayca dikkati dağılır, konudan konuya geçer. Objelere isim vermeye başlar. Benzer objeleri ve benzer fonksiyonları olan objeleri gruplandırmaya, kategorilere sokmaya başlar. Nicelik algılaması gelişmemesine rağmen sayıları kullanır. Çabuk yargılar, fakat hatalı yargılama yapabilir. İki alternatif arasında karar verebilir.• İki fikirden daha fazlasını içermiyorsa, yönergeleri takip edebilir. Hatırlama gücü sınırlıdır. Çünkü gördüğü objeleri ve duyduğu sesleri sınıflandırmakta güçlük çeker. Duygusal açıdan önemli olan olayları daha kolay hatırlar.

Dil; Dil kullanımında yaşıtlarından farklı olabilir, eğer kabul görüyorsa daha akıcı konuşur. Soyut ve fonksiyonel kelimeler kullanır. Kelime dağarcığı hızla artar, konuşmaktan hoşlanır, kendi ismini söyleyebilir. Daha uzun ve güzel cümleler kurmaya başlar; 4-6 sözcükten oluşan cümleler kurabilir.

Duygularını açıklamak için sözcükleri kullanmaya başlar.

Sesler ve kelimeler sık sık tekrar edilir.

5-7 YAŞLAR

FİZİKSEL (MOTOR) GELİŞİM; Kızların fiziksel gelişimi erkeklere göre daha üstündür. Kaslar ve göz-el koordinasyonu gelişir. Araç ve gereçleri başarılı bir şekilde kullanmaya başlarlar. Fiziksel gelişim, yaşıtları arasında önemli olmaya başlar ve kendine güvenmesini sağlar. Tanınabilir insan figürü çizebilir. Enerji düzeyi yüksektir. Oyun oynamak için gerekli fiziksel özellikleri kazanır. Okuma yazmayı öğrenmeye hazırdır.

SOSYAL GELİŞİM

Aile; Aileler, beklenen ve beklenmeyen tipik cinsiyet rollerini çocuklara iletirler.

Çocuk, okula başlamasıyla birlikte yeni beklentilerle karşılaşır. Örneğin, bağımsızca davranabilme yeteneği test edilir.

Arkadaşlıklar; Erkek çocuklar için, beklenen cinsiyet rollerinden sapma durumlarında yaşıtlarından aldıkları tepkiler çok önemlidir. Fiziksel, zihinsel ve sosyal farklılıklar hakkında yaşıtlarından eleştiri gelmeye başlar. Giyim, kuşam, dil vb. konularda yaşıtlarla uyum içinde olmaya başlar. Sık sık değişen, iki veya üç samimi arkadaşı vardır. Oyun grupları küçüktür ve kısa süreli oyunlar oynanır. Sık sık fakat kısa süreli tartışmalar çıkar.Cinsiyet ayrımı başlar, kız-erkek arkadaşlığı azalmaya başlar. Yaşıt grubunun, bu yaştaki çocuğun üzerinde büyük etkisi vardır. Paylaşır ve sırasını bilir. İşbirliğinin olduğu organize oyunlara katılır.