Selâhettin Dündar, Çuval Kitabı üzerine bir kaç söz

Abdullah Çağrı ELGÜN

SELÂHETTİN DÜNDAR’IN HAYATI HAKKINDA BİLGİLER

Öğretmen, Halk Ozanı, Araştırmacı ve Yazar kimliği ile, Terekemeler’in ileri gelenlerindendir. Adına Borçalı’da Köy kuran Hacı Kara İsa’nın torunu olan Selaheddin DÜNDAR, 1946 yılında Kars’ın Merkez, Dikme Köyünde doğdu.

İlkokulu doğduğu köyde; ortaokul ve liseyi Erzurum’da okudu. Erzurum Eğitim Enstitüsünün Fen Bölümünden mezun olduktan sonra, Ankara Üniversitesi’nin Fizik Mühendisliği Bölümünü bitirdi.

Mühendis olarak mezun olmasına rağmen, öğretmenlik mesleğinde karar kılan Halk ozanı DÜNDAR, yurdun çeşitli yerlerinde, otuz yıl (30) boyunca öğretmenlik yaptı. Eşi de öğretmen olan Halk Ozanı Selâheddin DÜNDAR’ın, EZGİ adında bir kızı ve OZAN adında bir oğlu bulunuyor.

Dedesi, Hacı Kara İsa da bir Terekeme şairi olan Ozan Selâhettin DÜNDAR, henüz ortaokul sıralarında şiir yazmaya, lise yıllarında da saz çalmaya başladı. Daha önceki yazdıklarını, deneme şiirleri olarak nitelendiren DÜNDAR’ın ilk kayda değer şiiri, 1972 tarihini taşımaktadır. Yazdığı şiirlerin, müziğini de kendi yapan Halk Ozanı Selâhettin DÜNDAR’ı, ilk defa sazı ve sözüyle 1973 yılında bir radyodan dinliyoruz.

1974 yılında ilk televizyon programını gerçekleştiriyor. Bundan sonra DÜNDAR’ı, sazı ve sesiyle radyo ve televizyonlarda sık sık dinlemekte ve görmekteyiz. Âşıklık geleneğinin, tüm dallarını başarı ile sürdüren Ozan Selâhettin DÜNDAR’a, yurt içi festival ve programlarda da rastlarız.

Türkiye’yi karış karış dolaşan ozanımız, yurt dışında da programlar yaptı, yurt dışındaki festivaller ve kültür etkinliklerinde bulundu. Kültür Bakanlığının kadrolu ozanlarından olup, çok sayıda şiir, deyişler, halk müziğinin değişik makamlarında besteleri bulunmaktadır.

Çok sayıda ödülleri, takdir teşekkür ve plaketlerin sahibi olan Halk Ozanı, Ozan Selâhettin DÜNDAR, 1991 yılında Kültür Bakanlığının yurt çapında açmış olduğu: “Tasarrufa Çağrı” konulu şiir yarışmasında, birincilik ödülü aldı. Daha sonraki Çalışmaları için de Türk Folklor Kurumunun, Özel Şeref Ödülü ile ödüllendirildi.

 

Sosyal yönden oldukça yoğun olan Ozan Selâhettin DÜNDAR, bir çok demokratik kurum ve kuruluşun kuruculuğunda, çalışmalarında ve yönetimde bulundu.  MESAM’ın nüvesini teşkil eden ve 1978’de kurulan “Türkiye Sanatçılar Birliği”nin ilk kuruluşuna da imza atmıştır.

Ozanlar Vakfıyönetiminde yer aldı; Kars Dikme Köyü, Kültür Derneği’nin kuruculuğunu ve aynı zamanda başkanlığını üstlendi. Derneğin başkanlığında bulunduğu,  1997 ve 1998 yıllarında, Kars Kültür Festivalleri düzenledi.

Âşık İslâm ERDENER, Anma Gününüorganize etti; ve bu etkinliklerin komitesinde yer aldı. Ozan Selaheddin DÜNDAR aynı zamanda bir araştırmacı, yazar ve gazetecidir. Yayına hazır durumda ve yakın tarihte yayınlanacak olan, iki adet araştırma ve inceleme kitabı, mevcuttur.  Kars “Ölçek” Gazetesinde  “Gurbet Selamı” adıyla köşe yazarlığını devam ettirmektedir.

“HALAY” dergisini kurarak, bu derginin uzun yıllar, yayın yönetmenliğini sürdürdü.

Eğitim ve Kültür ağırlıklı “MENEKŞE” dergisinin kurucusu ve yayın yönetmenliğini yaptı.

Selaheddin DÜNDAR’ın Fizik Dersi ile ilgili bir kitabı da yayınlanmıştır. Bunun dışında, ozanlığı ile ilgili olarak “BAŞAK”, “BAĞDAŞ” ve “ÇUVAL” adını taşıyan üç şiir kitabı yayınlanmıştır. Kültür Bakanlığı arşivlerinde şiirleri ve TRT arşivlerinde ses bantları mevcut olup; Selâhettin DÜNDAR’ın dört adet kaseti, piyasalarda satışa sunulmuş bulunmaktadır.

Alet çalıp parmakları ile tellere dokunmaya mandolinle başlayarak Bağlama, Tar ve Koşasaz adını verdiği, birleşik sazı, maharetle konuşturmayı başarmıştır. Saz ve sözün de ustası olan Ozan Selehattin DÜNDAR, Terekeme-Azeri, Anadolu Ağızları, tarzındaki deyişlerini Koşasaz eşliğinde büyük bir maharet, hüner ve kendine has uslûpla, seslendirmekte ve yorumlamaktadır. 

 

KİTAP HAKKINDA BİR KAÇ SÖZ:

Toplam iki yüz sayfadan oluşan “Çuval” adlı şiir kitabında, Selâhettin DÜNDAR’ın çift bağlama (koşasaz) çalan bir fotoğrafı, dikkat çekiyor.

Kitap, karton kapağa 24X16 ebatında büyük boy olarak basılmış. Arka kapakta ise âşığın hocası ve ilham aldığı ustası olarak Âşık Şenlik ile ilgili beş dörtlükten oluşan bir methiyesini görmekteyiz.

 

Sanatçı, kitabın sayfasının ilk girişine, duygusal kelimelerle değindiği: “Selam sana Kitabın kapağını açan dost.” yazısını okuyarak giriyoruz. Daha sonra bu satırın altında şiir kitabına ad olan “Çuval” ismine yer veriliyor.

Arkasında baskı yeri, matbaa, basıldığı tarih ve dizgi yapanların ismine değiniliyor.

Kitabın üçüncü sayfasında Âşık DÜNDAR’ın:

 

“Kerem’in aşkına gönlüm tutuştu.

Yunusile Hak yolunda buluştu,

Aldım Pîr Sultan’ın toplum aşkını,

Şenlik Meclisinden Dündar oluştu.”

 

Sözlerini söyleyerek kimlerden feyz aldığı, kimleri üstad olarak gördüğü anlaşılmaktadır. Gıpta ettiği sanatçıların isimlerini kendi ağzından çıkan sözlerle belgelendirebilmekteyiz. 

 Daha altta bir yazıda ise “Bendeki  ’Ozanlık’ oluşumuna katkısı olan herkese şükran borçluyum.

Saygılarımla. Halk Ozanı Selâhettin DÜNDAR”diyerek bitirmektedir. Dördüncü sayfada Ankaralı ve Ankara’da yaşayan hemen her sanatçının kitabına önsöz yazmakta mahir, üstad, Prof. Dr. Hayrettin İVGİN’in, DÜNDAR ve şiirlerini tanıtan “BU KİTAPTA” başlıklı bir yazısına rastlıyoruz.

ÖNSÖZ’ü ise yine değerli dost ve ilim adamı Prof. Dr. İrfan Ünver NASRATTINOĞLU (Folklor Araştırmaları Kurumu Genel Başkanı) sıfatıyla yazıyor.

 

SELÂHEDDİN DÜNDARve ÂŞIKLIK GELENEĞİ:

Selaheddin DÜNDAR’ın âşıklık geleneği içerisinde incelenmesi gereken Halk Âşıkları arasında yer almaktadır. Hal böyle olunca, âşıklık geleneği hakkında da kısaca bilgi vermek yerinde olacaktır.

Türk Halk Edebiyatının, en önemli geleneklerinden biri de hiç şüphesiz Âşıklık geleneğidir. Bu gelenek çok çok öncelerden bir işlevi de yerine getirdiği için bu Âşıklar: Hekimlik, danışmanlık, gaipten bilgiler verme, halk ozanlığı, türkücü, dansçı, çocuklara isim veren saygın bir kişiliğe sahip, bir halk adamı olma, gibi görevleri de üstlenmişlerdi. Bu ozanlar, Şamanlık da yaparlar, toplumun dertlerine çare olur, bir müşkülünü giderir, hamile kadınların doğumuna yardımcı olur, çocuklara isim verir, ergenliğe geçişteki törenleri yönetir, kopuz eşliğinde, dansla birlikte türküler, şiirler söyleyen saygın insanlardır. 

Oğuznameler’de, Dede Korkut Hikâyeleri’nde de bu ozanların değerinden, saygınlığından, halk filozofluklarından önemle bahsedilmektedir. Bu gelenekler, ağızdan ağıza dolaşarak ve hafızalara emanet edilen her şey gibi unutulmadan korunarak, yazının bulunmasıyla birlikte kalıcılığı sağlanmış ve kuşaktan kuşağa iletilen kültürel mirasımızın, ölümsüz değerleri arasında yer alarak, günümüze dek süregelmiştir.

Âşıkların, en eski Türk topluluklarında da değişik adları vardı. Bu adlar her Türk topluluğunda çok az farklılıklarla kullanılıyor olsa da yaptıkları görevler ve üstlendikleri misyonlar aynı idi. Bu Halk âşıklara, bilinen Türk topluluklarından Oğuzlar: OZAN; Tunguzlar: ŞAMAN; Yakutlar BAKS; Altay Türkleri arasında da: KAM adı ile çağırmakta idiler.

Âşıklar, bu halk filozofları, romanın, hikâye kitaplarının olmadığı zamanlarda pedagojik bir formansyonu da yerine getirerek, halkı eğitmek gibi bir görevi de üstlenmişlerdi.

Halk şiirinde âşıklar, şiirlerini DÖRTLÜKLER (HANE, KITA, BENT) halinde söylerler. Deyişler dörtlük halinde kurulur; ölçülü, kafiyeli, hece ile örülür ve KATARLAR halinde dizilirdi. Halk şiirinde HECE’ye, PARMAK HESABI adı verilen millî ölçünün yedili, sekizli, on birli; ve on ikili kalıpları kullanılagelmştir. On ikili kalıpların daha çok İslâmiyet öncesi Türk şiirinde, diğer kalıpların da İslâmiyet sonrası Türk şiirinde kullanılarak, çok güzel koşuk örneklerini görebilmekteyiz.

 Şairlerin (Âşıkların) şiirlerini yazdıkları bu deftere de ÇÖNK adını verdiklerini görüyoruz.

 Âşık tarzının, Tanzimat Edebiyatı Dönemi şiir tartışmaları içerisinde Ziya Paşa: “Ölçülü ve kafiyeli şiirleri”ÜÇLEME, KAYABAŞI, DEYİŞ adı ile dile getirerek, Türk şairlerinin millî veznimiz olan hece ile yazılması gerektiği üzerinde durarak, halk âşıkların şiirlerini övmüş, şiirimizin terkiplerden arındırılmış, âşıkların söylediği tarzdaki gibi ÖLÇÜLÜ ve KAFİYELİ ŞİİRLER olması gerektiğini savunmuştu.

Bu dönemin âşıkları şiirlerinde, üçlü gelenek diye bilinen:  “Şiir, musikî, ritm” tarzını kuşaktan kuşağa taşıyarak günümüze kadar sürdürmüş olduklarını görmekteyiz.

Âşıkların Gelenek İçinde Yetişme Safhaları:   

1. Mahlas Alma.

2. Rüyada Pîr Elinden Bade İçerek Âşık Olma. (Bade İçme)

3. Usta – Çırak İlişkisi İçinde Yetişme

4. Atışma – Karşılaşmalar Yaparak Yetişme

5. Leb - Değmez (Dudak Değmez)

6. Askı (Muamma) Çözme

7. Dedim - Dedi Tarzı Söyleyiş.

8. Tarih Bildirme (Ebced Hesabı ile Tarih Düşme)

9. Nazire Söyleme. (Usta Şairlerin Şiirlerine Benzer Şiirler Yazma)

10. Saz Çalma.

 

1- Mahlas Alma:

Mahlas:Şairlerin yazdıkları şiirlerde, asıl adlarının yerine kullandıkları, takma ada verilen isimdir. Halk edebiyatında mahlas, geleneğe bağlı olarak süregelen bir uygulama biçimidir. Selaheddin DÜNDAR da aynı yol ile mahlas alarak, bu kültür ortamları ile birlikte, usta-çırak ilişkisiyle kendini yetiştirmeye çalışmış ozanlardandır. Ozanın mahlasını,ÂŞIK ŞENLİK’ten ilhamla aldığını düşünüyoruz.

Böylelikle, âşıkların bir kısmının asıl ismi unutularak mahlasları, isim olarak kullanılır hale gelmiştir. Dadaloğlu'nun asıl adı (Veli), Köroğlu’nun (Ruşen Ali), Sümmani'nin (Hüseyin), Gevherî'nin (Mehmet), Firkatî (Mustafa ALKAN), Meydanî (İdris EROĞLU), Sezinî’nin (Ali BAŞ) ... vb. gibi. Oldukları halde mahlaslarıyla konuşulup mahlasları ile tanınmışlardır.

 

Âşık, Geleneğe Uygun Olarak Kullanacağı Mahlası Şu Yollarla Almaktadır:

a) Mahlasını Kendi Seçerek Alma:

Bu durumda âşık adını, soyadını mahlas olarak kullanır. Hayatı yaşayış biçimine ve sanatının tarzı ve şiirdeki ve görünüşündeki özelliklere uygun olarak, kendi seçtiği bir ismi, mahlas olarak kullanabilir. Âşık Selaheddin DÜNDAR’ın mahlası Derli DÜNDAR, ÂŞIK DÜNDAR GARİP DÜNDAR, mahlaslarını kullanan Selaheddin DÜNDAR adı da âşıklık geleneği içinde ÂŞIK DÜNDAR olarak geçmeğe başlar. ÂŞIK DÜNDAR, mahlasını kendi seçerek aldığından bu maddemize uymaktadır. 

 

b) Bir Usta Âşıktan İmam, Pîr veya Mürşitten Mahlas Alma:

Bu usûlde usta âşık, çırağı sınava tabi tutar. Çırağının durumuna göre ona uygun bir mahlası belirler. Belirlenen bu mahlası âşığa ad olarak verir.

Âşık, Şeyh ve Pîrin manevî tesiri ve sözlü yönlendirmesi ile mahlas alır. Âşık DÜNDAR (Selaheddin DÜNDAR)’ın mahlası, ÂŞIK ŞENLİK’ten aldığını yazdığı şiirlerinden anlıyoruz.

Karslı ÂŞIK ŞENLİK Çıldır Suhara,

Şenlik pes eylemez çekseler dara,

ŞENLİK ilham oldu ÂŞIK DÜNDAR’a

Sazımızda, ÂŞIK ŞENLİK var bizim.

DÜNDAR, Selâhettin (Âşık DÜNDAR), “Çuval Şiir Kitabı” arka kapak sayfası. Usta bir âşıktan isim aldığından bu grup içinde yer almaktadır.

 

c) Rüyasında Bade İçerek Ad Alma:

Âşık DÜNDAR (Selaheddin DÜNDAR)’ınmahlası Âşık Ali ÇATAK tarafından verilmiş olduğundan bu gruba dahil olmamaktadır. Bu grup içerisindeki âşıklar da rüyalarında On iki İmam, Evliyâ, Enbiyâ, Veli, Şeyh, Hızır, Üçler, Beşler, Yediler, Kırklar, Peygamber, ...vb ululardan birini görüp, onların yanında yapılan bir törende; veya uluların elinden, âbı hayat, bade, iksir içerek, ad alırlar. Bu şekilde ad alan Âşıklar böylece, aşka tutularak şiirler söylemeğe başlar.

 

2- Rüyasında Pîr Elinden Bade İçerek Âşık Olma:

Rüyasında Bade İçme Geleneği Türk Halk Edebiyatında sıkça karşımıza çıkan bir durumdur. Bu durum, genellikle halk hikâyeleri içerisinde yer alan halk âşıklarının, hayat hikâyeleri içinde geçmektedir.

Örneğin:Köroğlu (Koca Yusuf’un Oğlu, Ruşen Âli), Âşık Musa MERDANOĞLU (MERDANOĞLU), ... vb. bunlardandır. Bunlara Badeli Âşık adı verilmektedir.

Âşıklar, âşıklığa başlamayı veya usta elinde yetişerek ustalaşmayı geleneksel bir unsur olarak görmektedirler. Ayrıca bu durum ustalarının halk içindeki itibarlarına göre de kendilerine bir statü kazandırmaktadır.

Bade, aşk şarabı, âbı hayat, hayat iksiri, köpüklü su  (Köroğlu Hikâyesi’nde geçen üç köpük: yiğitlik, aşk, nam) gibi içilecek bir materyalin olması; veya yiyecek cinsinden bir şeyler de olabilmektedir. Bunlar da: kırmızı elma, ayva, nar, kudret üzümü, bal, tuz-ekmek, ...vb.  gibi yiyeceklerdir.

Âşık Edebiyatında bade içme geleneği, uzun yıllar halk arasında nesilden nesile süregelen bir inanış ve değerler manzumesidir. Bu tarz inanış, âşıklar arasında bir şairin âşka düştüğüne delâlet eden en önemli âşıklık alâmeti olup âşıklık için vazgeçilemez, en yüce değerlerdendir.

Halk inanışına göre âşık olmak için, ustanın yanında yetişmek veya Pîr elinden bade içmek gerekmektedir. İçilen bade âşığa aşağıdakilerden:

1) Bir Pîr tarafından verilebilir,

2) Üçler tarafından verilebilir,

3) Beşler tarafından verilebilir,

4) Yediler tarafından verilebilir,

5) Kırklar tarafından verilebilir.

 

3- Usta – Çırak İlişkisi:

Âşık DÜNDAR (Selaheddin DÜNDAR),bu grup içerisinde, yani “Usta – Çırak” ilişkisi içerisinde yer almaktadır. Böyle olunca da yine bu grup içerisinde incelenecektir.

Halk Âşık Edebiyatında, yüzyıllar boyu yaşatılan geleneklerin en önemlilerinden biri de “usta çırak” geleneğidir. Âşıklar genellikle bir usta aşığın yanında, onun çırağı olarak, yetenekleri ölçüsünde olgunlaşırlar. Âşık DÜNDAR (Selaheddin DÜNDAR)’ın) de ustası ÂŞIK ŞENLİK’ın yanında onun duyuş düşünüş, şiir söyleyişindeki uslûbu, dörtlük ve üçlüklerindeki tarzı açısından kendisine örnek bir yol çizecektir. Böylece olgunlaşan şiirleri, usta malı olmaya namzet olarak görücüye çıkacak ve diğer ustalar tarafından da ölçülüp tartılacaktır.

Usta çırak ilişkisi gereği, icracılık ve âşığın şairlikteki ustalığı için üstad da denilen bir aşığın yanında ders alıyor olması, âşığın sanatı, uslûbu şiir söylemekteki yeteneğini geliştirecek ve ustalaşmasında büyük bir tesiri olacaktır. Sabırla pişen üzümün pekmez olması gibi âşığın  şiirleri de tad vermeye başlayacaktır. Âşık DÜNDAR (Selaheddin DÜNDAR)’ın şiirleri de tat vermeye başlamıştır. ÖRNEK:

 

ÂŞIK ŞENLİK

Arzulayıp bizi görmeye gelsen,

Yüzümüzde ÂŞIK ŞENLİK var bizim

Oturup halk ile sohbet eylesen

Sözümüzde ÂŞIK ŞENLİK var bizim.

 

Sevgi deryasından daldı ummana

Barış öğütledi daldı ummana

Can sağ iken yurt vermedi düşmana

Özümüzde ÂŞIK ŞENLİK var bizim.

 

Ak gözlükle bakar İslâmiyet’e

Âşıktır insana hem hürriyete

Tek başına mektep sosyal fakülte

Tezimizde ÂŞIK ŞENLİK var bizim.

 

Kaşar Kars’ta, kaymak Kars’ta, yağ Kars’ta,

Göğ çimenli yayla Kars’ta dağ Kars’ta

Mor sümbüllü çiçek Kars’ta bağ Kars’ta

Yazımızda ÂŞIK ŞENLİK var bizim

 

Karslı ÂŞIK ŞENLİK Çıldır Suhara,

Şenlik pes eylemez çekseler dara,

ŞENLİK ilham oldu ÂŞIK DÜNDAR’a

Sazımızda ÂŞIK ŞENLİK var bizim.

DÜNDAR, Selâhettin (Âşık DÜNDAR), “Çuval” ilgili kitabın arka kapak sayfası.

 

        4- Âşık Atışmaları (Karşılaşmalar):

Atışma, âşıkların dinleyenler karşısında, karşı karşıya gelmeleri, birbirlerinin sözlerine belli bir ayak (kafiye) içerisinde söz söyleme esasına dayalı bir usuldür. Âşıklar, atışma sırasında birbirini iğneleyici; yerici, eleştirici, hatta zaman zaman incitmeye varacak kadar sert bir uslûpla; fakat mizah çerçevesi içinde karşılıklı söyleşmeleridir.

Karşılama, âşıkların rakibine üstün gelmek için, sorulu cevaplı tarzı seçmesi; veya rakip âşığı alt etme, fikir ve söz atışmasında yenme ve galip olma isteğidir.

İrticalen, hiçbir hazırlık yapmaksızın bilgi birikim ve tecrübeye dayalı, içten gelen ve kendiliğinden âşıkların belli kurallar içerisinde karşılıklı saz çalıp söylemelerine "Âtışma"  adı verilmektedir. Bu atışmalar iki veya daha fazla aşığın bir topluluk huzurunda karşı karşıya gelerek; veya yan yana durarak birbirlerini sazda ve sözde belli kurallar çerçevesinde denemeleri esasına dayanmaktadır. 

Bunun için bazan bir usta âşık, atışacak olanlara ayak (kafiye, uyak) verir.  Halk arasında “ayak” olan bu sözün karşılığı “uyak veya kafiye”dir. Her âşık kendi söylediği dörtlüğün (hane, kıta) sonunda, kendisine verilen bu ayağı söz olarak geçirmek zorundadır.

Âşık DÜNDAR’ın diğer âşıklar ileatışmasına dair, şiirlerinden bir örneği aşağıda görülmektedir.

 Âşık DÜNDAR (Selaheddin DÜNDAR) ile YANIK VELİ’nin aşağıda atışmalarını (Karşılaşma) bulacaksınız:

 

Âşık DÜNDAR:                    

Hele söyle hey genç hoş sedan gelsin

Gördüm ki bağlarda güle benzersin

Şirin şirin öten bülbül mü sesin

Garip sazındaki tele benzersin

 

YANIK VELİ:           

Bizim elin bülbülü var gülü var,

Bülbüle benzenmiş dala benzersin

Yıllardır peşinden koşar dururum

Hep kaçarsın benden ele benzersin

 

Âşık DÜNDAR:         

Bir şirin söz için can verilmez mi?

Bağlarda açılan gül derilmez mi?

Çiçekte bulunan ballar yenmez mi?

Arı kovanında bala benzersin

 

YANIK VELİ:           

Çöllerde kalmışım su veren yoktur,

Bu iş böyle gitmez sonu bozuktur.

Nasihat kâr etmez dertlerim çoktur

Dermanlara giden yola benzersin

 

Âşık DÜNDAR:         

Dündar, gönlüm yâri arar gurbette,

Turnalar çözülüp dosta gitmekte

Güller açılıp çayır çimen bitmekte

Yâr ile konuşan dile benzersin

 

YANIK VELİ:

Yanık veli söyler derdim bitmiyor

Gül açmış bahçemde bülbül ötmüyor,

Baykuş gelmiş baş ucumdan gitmiyor

Sanki bir vefasız ile benzersin.

Âşık DÜNDAR,(Müslüm DALKILIÇ, a.g.e.  s. 190); Âşık DÜNDAR, (EMİNİ, a.g.e. s.191); Âşık DÜNDAR, Yanık VELİ a.g.e.  s.192); Âşık DÜNDAR, (Asiye BACI, a.g.e.  s. 193); Âşık DÜNDAR,(Âşık Hasta Hasan “18.y.y..şiirine cevabı”, a.g.e. s. 194-195); âşıklar ile atışmaları mevcuttur.

DÜNDAR, Selâhettin (Âşık DÜNDAR), “Çuval” s.192

 

 

5- Leb Değmez:

Leb Değmezsanatı, âşıklar arasında ustalıkların sergilenmesi ve maharetlerin ortaya çıkarılması için yapılan atışmalardır. Âşıklar arasında yapılan bu atışmalar esnasında, alfabemiz içerisinde geçen şu sessiz harfler “B,P,M,V,F” âşıkların söyledikleri dörtlükler içerisinde bulunmaması gerekirdi. Ayrıca Âşıklar, bu sesleri yanlışlıkla söylememek için iki dudakları arasına bir iğne koyarak atışma yaparlardı. Eğer bir yanlışlık yapıp bu seslerden birini söyleyecek olursa, dudağının arasında bulunan iğne dudaklarına batarak yanlış söylemesini engellerdi. Böylece âşıklar, söz söylemekteki ustalığını ve maharetini, içinde bu sessiz harflerin bulunmadığı, şiirler söyleyerek göstermek isterlerdi.

        6- Askı (Muamma):

Muamma(Askı), genel olarak kıraathanelerde, köy kahvehanelerinde, köy odalarında tavanda bir yere, bir torba veya çıkın denilen bir beze sarılarak kıraathaneye veya köy kahvehanesinin ortasına asılırdı. Bu yalnız asanın bildiği; fakat herkes tarafından kolaylıkla çözülemeyecek bir bilmecedir. Buna Askı (Muamma) veya Askı Asma, Tavanda Askı gibi isimler verilirdi.

Askı (Muamma)Halk Edebiyatımız gelenekleri içerisinde Âşık Edebiyatının elemanları olan âşıkların maharetlerini yansıtmaktadır. Âşık Edebiyatı içerisinde Muammanın özel bir önemi vardır. Âşıklarca muamma düzenlemek; veya bir muammayı çözmek önemli bir durum olup bilgi ve zeka gerektirir.

Kimi zaman âşıklardan bu muammayı tavana asan kimse, bulmacanın çözümünün gecikmesi üzerine âşıklara ipuçları verebilir. Kimi zaman da çözülmemesi için “ser verilir, sır verilmez” gizliliği içerisinde, muamma hakkında asla açıklamada bulunmazlardı.

Kıraathaneye gelenlerin durum ve sosyal statülerine göre ağırlamalar söylerler, onlar da âşıkların yanında duran tahtaya para yapıştırırlardı. Bu para bazan o kadar fazla birikirdi ki bilmece çözülünceye kadar hatırı sayılır hale gelirdi. Böylece bilmece bir hafta çözülemez ise bilmeceyi oraya asan bu bilmecenin cevabını kendisi açıklayarak paraları da kendisi alırdı.

Muamma Örnekleri:İlk Türkçe muamma örnekleri 15. yüzyıldan kalmadır (Britannica 1989, C.15-16).

Âşıkların Verdikleri Muamma (Sorulu Muamma) Örnekleri

1) Âşık Hacı

Öyle bir nesne var ki çektikçe kısalır

Bunu çeken insanın ömrü biraz azalır (Sigara)

2) Âşık Ozan Mercan

Dört direk üstüne kurulan yapı

En çok onda bulunur

Açılıp kapanan kapı (Dolmuş)

3) Âşık Garip

Bir ipim var yedi kazığa bağladım

Döşünü gıdıkladıkça o inledi ben ağladım (Saz)

         4)(200 yıl boyunca çözümlenmemiş olan muammanın çözümü)

 

18.yy. YAŞAYAN HASTA HASAN’ın BİR MUAMMALI ŞİİRİNE

20.yy. YAŞAYAN AŞIK DÜNDAR’ın verdiği cevap:

 

HASTA HASAN

                         Leyli pünhan gezer âlem aşkare

                         Karabulut gibi bu sarayları

                         O şahın şahmarın elinden çare

                         Acep kim becerdi bu sarayları?

AŞIK DÜNDAR

                         Leyli gönüllerde pervane eder

                         Nurla aydınlatır bu sarayları

                         Öz güzelliğini görsünler diye

                         Düşündü becerdi bu sarayları

HASTA HASAN

                         Aşkın rüzigârı bu canda eser

                         Âlim yok ki şeriatı kim keser?

                         Ne usta var ne balta var ne keser

                         Acep kim becerdi bu sarayları?

AŞIK DÜNDAR

                        Aşkın öz yelidir canımda eser

                        Memuru var şeriatı o keser

                        Kendi usta kün baltadır nur keser

                        Özü beceripti bu sarayları

HASTA HASAN

                        HASTA HASAN dersin alır günde beş

                        Dost bağını dolanırım günde beş

                        Yılda iki ayda dörttür günde beş

                        Acep kimler bilir bu sarayları?

AŞIK DÜNDAR

                        DÜNDAR mümin abdest alır günde beş

                        Huzurdadır eli bağlı günde beş

                        Çift bayram, dört Cuma, namaz günde beş

                        İman eden bilir bu sarayları

                                                         MUAMMALI ATIŞMA

 

         (200 Boyunca çözümlenmemiş olan muammanın çözümü)

 

18. yy.da Yaşayan  HASTA HASAN’ın  bir muammalı şiirine

20. yy. da Yaşayan AŞIK DÜNDAR’ın  verdiği cevap

 

HASTA HASAN

                           Bizden selam olsun üstad olana

                           Hakkın divanında ne demek gerek?

                           Orucun tutmaya, namaz kılmaya

                           Yarin mahşer günü ne demek gerek?

AŞIK DÜNDAR

                           Selam sana üstad divanda canlar

                           Göğsümde imanım çok demek gerek

                           Mahşer günü kendi hakkın bağışlar

                           Kullara tek borcum yok demek gerek

 

HASTA HASAN

                          Muharrem ayı da denmez her aya

                          Cebre düşer imdat gelir araya

                          Sahrada bir meyyit düşse oraya

                          Molla bulunmazsa ne demek gere?

AŞIK DÜNDAR

                          Her ay gönlümdedir Muharrem biri

                          Naçar olanlara yetişir piri

                          Amansız sahrada ölüm el kiri

                          Veren alır canı ne demek gerek?

HASTA HASAN

                          HASTA HASAN deryalara dalanda

                          Tabip sensin yaralarım saranda

                          Ezrail göz önen mihman olanda

                          Dilin bende düşer ne demek gerek?

AŞIK DÜNDAR

                          AŞIK DÜNDAR bir gün canım tüterse

                          Yapraklar dökülür ömür biterse

                           Azrail de baş ucumda öterse

                           Tevhidi gönülden zikretmek gerek

                                                                              1976  

 

                                                                    (8)Sekiz hece (semai) 

(Çuval, “şiirler”, sayfa 194-195)

 

7- Dedim - Dedi Tarzı Söyleşi:

Halk şiirinde yaygın olarak kullanılan bir biçim de “Dedim - Dedi Tarzı Söyleşi” olup koşma ve semâilerdeki âşık ve sevgilinin (dedim-dedi ifadesine bağlı) karşılıklı (Erzurumlu Emrah, Ercişli Emrah, Âşık Ömer ... vb)  söyleşmelerdir.

“Dedim: Dilber yanakların kızarmış,

Dedi: Çiçek taktım gül yarasıdır.

Dedim: Tane tane olmuş benlerin,

Dedi: Zülfüm değdi, tel yarasıdır. Âşık Ömer, (1630-1707) ”

8- Tarih Bildirme (Tarih Düşme):

Âşık, kıtlık, yangın, sel felaketleri, salgın hastalık, önemli savaşlar vb. toplumu yakından ilgilendiren sosyal hayatla ilgili olaylarla; veya âşıklar kendi doğum tarihini şiirlerinde belirtebilirler. İşte bu durma Tarih Düşme adı verilmektedir. Âşıklar, böyle günlerin unutulmayıp hatırda kalabilmesi için şiirlerinin son dörtlüğünde veya dörtlüklerden birinde tarih belirtirler.

 

Örnek:

KIRK ALTI SENESİ

Kırk altı senesi geldim dünyaya

 Köy yerinde bir kundağım var benim

 Bir ömürlük girdim bitmez kavgaya

 Çoğu günüm tipi boran kar benim

 

İlim gereksinim öğretmen dendim

Okudum okulu çok şey öğrendim

Tek başıma nice güçlükler yendim

Yaşam mücadelem yaman zor benim

 

Şu dünyanın cilvesine aldandım

Ya dost deyip aşkın oduna yandım

Dizeleri derde derman kullandım

Sırdaşım sazımdır bir de Tar benim

 

DÜNDAR bu tellerde çok ezgi çaldı

Kimi cevher sattı kiminden aldı

Deseler ki aşık senden ne kaldı

Söylemedik nice sözler sır benim

 

                                                                  06/08/1976

 

9- Nazire Söyleme:

Nazire, bir şairin şiirini diğer bir şair tarafından aynı kafiye ve ölçüde benzer bir biçimde yazma demektir.

Örnek:

          SELÂM OLSUN

     (Büyük Ozan Yunus Emre’ye naziredir.)                                           

                                                             

     Bu dünyanın cefasını 

     Çekenlere selam olsun

     Sürmeden yar sefasını

     Çökenlere selam olsun

 

     Eksik eyleme aşını

     Sağla alem barışını

     Yetimlerin göz yaşını

      Silenlere selam olsun

 

      Geçici dünya doğrusu

      İyi ol gönül dolusu

      Kuruyan dile damla su                    

      Verenlere selam olsun

                      

      Her dem ol düşküm anası

      Sarasın dertli yarası

      Eline gelin kınası

      Sürenlere  selam olsun

 

      Yüksekte görme kendini

      Soylu unutmaz ceddini

      Her adımında haddini

      Bilenlere selam olsun

 

      Çiğ sözüne sakın bakma

      El oduyla ocak yakma

      Benim ile iki lokma

      Yiyenlere  selam olsun

 

      Her an sevgiyle dol derim

      Gülsüz bahçeyi niderim

      Bir gün olur ben giderim

      Gelenlere selam olsun

 

      Millî dava olursa tüm

      Toplarımız coşar güm güm

      Yurt uğruna bölüm bölüm

      Ölenlere selam olsun

 

      Dostlarını düşür yâda

      Yoldaş bırakma kavgada

      Tek lokmayı bir sofrada

      Yiyenlere selam olsun

                                      

      Bindim dünya katarına

      Düştüm felek satırına

      DÜNDAR geldi hatırına

      Diyenlere  selâm olsun

                                                           ( 1974 Çuval, “şiirler” s. 11)

 

10- Saz Çalma:

Saz,âşık için ilhamını kamçılayan bir âlet olup âşıklık geleneğinin en önemli unsurlarından biridir.

Âşıkların özellikle saray ve konaklarda pek rağbet gördüğü bu dönemde âşıkların düzenli teşkilatları ve esnaf loncalarına benzer loncaları olduğu ve bu loncalar sayesinde organize oldukları ve korundukları bilinmektedir. Âşıkların hükümet tarafından tayin edilen saraylarda bir kahyaları bulunurdu. Devletin, âşıkları bazı zamanlar kendi iktidar propagandalarını yapmak için kullandığı görülmektedir

Diğer âşıklar ise bugün de olduğu gibi belli kahvehanelerde ellerinde saz, yetenekleri doğrultusunda düğünlerde dergâhlarda, köy kahvehanelerinde veya köy odalarında çeşitli şenlikleri gerçekleştirerek para da kazanırlardı.

 

19. yüzyılda Âşıklık Geleneğinin ve Âşık Edebiyatının yeniden canlandığını görüyoruz. Başta İstanbul şehri olmak üzere, büyük yerleşim merkezlerinde Âşıklık Geleneği yerini, “Semâî Kahvelerine” bırakmıştır. Bu kahvelerde söz sahibi olan “Meydan Şairleri”, Semâî Kahvehanelerinde: Koşma, mânî, destan, semâî, divan, selis, selâmi, kalenderî, vezniahar, gibi şiirler söylerlerdi.

Dinî ve millî bayramlar olan Ramazan, bayramları ile dinen mübarek addedilen Cuma Gecelerinde yapılan toplantılarda, bu tür şiirlerin okunduğunu çeşitli kaynaklar nakletmektedir.

Bu gecelerde sıra takibi ile “Kılarnet, Darbuka ve Zilli Maşa” gibi çalgılarla mızıka faslı geçilir, alafranga marşlardan sonra türküler söylenirdi. Fasıl sonunda da âşıklar şiirlerini okurlardı.

Günümüzde bu gelenek devam etmektedir. Bazı âşıklar, bu geleneğin nesilden nesile aktarılabilmesi için büyük çaba sarfetmektedirler. Bu âşıklar kendilerinin çalıştırdıkları kıraathanelerde veya İl Kültür Müdürlüklerinin âşıklar için tahsis ettiği tarihi binalarda veya Belediye Başkanlarının tahsis ettiği mekanlar ile özellikle, Ramazan gecelerinde bu geleneği sürdürme çabası içindedirler.

 

Âşıklar ürünlerini, müzik ile birleştirirler. Bu makamlar çeşitli âletlerden “kopuz, kara düzen, bozuk, tambura, çöğür”  çalgı aletleriyle dile getirirlerdi. Böylece maharetli âşıkların burada belli ağırlıklar elde ettikleri ve kendi konularında daha da yaratıcı hale geldiklerini söyleyebiliriz.

Âşık DÜNDAR (Selaheddin DÜNDAR)da Sivas, Erzurum, Kars, Ardahan ve Ankara’da hayat süren âşıklardan: Müslüm DALKILIÇ, EMİNİ; Yanık VELİ Asiye BACI, ÂŞIKİSLÂM ERDENER, Âşık ŞENLİK, vb  âşıklar içindeki kültürle beslenmekte, bağlama ve tar çalıp söylemekte, kendini ve şiirlerini geliştirmeye devam etmektedir. 

Songül DÜNDAR’ın “14 Nisan  2011, tarihli Ölçek Haber”

(http://www.haberolcek.com/makale/544/asik-İslâm-erdener.aspx) köşe yazısında, ÂŞIK İslâm ERDENER’i anlatırken bir bakıma Âşık DÜNDAR (Selâhettin  DÜNDAR)’ı  da anlatmaktadır:

 

“Bir ağaç kök salmış,

Dallı budaklı…

Torunları ozan, şair, saz ustası…

Halk Aşığı, Hak aşığı…

Kökü Borçalı’ya uzanan Dünyamallı dedenin torunları…

Âşık İslâm Erdener,

Şair Hakkı Kösali,

Âşık Selâhettin Dündar,

Âşık Mürsel Sinan….

Aynı dedenin erkek taraftan torunları

Ve

Kız taraftan torunları…

Hepsi usta, hepsi sanatının ehli…

İşte o torunlardan biri ÂŞIK İSLÂM ERDENER; 

Kars merkeze bağlı, eski adıyla Ladikars şimdiki ismi ile Kümbetli köyünde 1919 yılında dünyaya gelmiş olan Âşık İSLÂM ERDENER, 1992 yılında fani dünyadan ebediyete intikal etmiştir. ÂŞIK İSLÂM, ilk eğitimini köyünde yapmış ve baba tarafından dedesi Hacı Emir’den etkilenerek, Âşıklık geleneğine ve şiire küçük yaşlarda ilgi duymaya başlamıştır.

Bağlama ve Âşıklık geleneğine ilişkin ilk dersleri, Çıldırlı Âşık Şenlik’in oğlu Âşık Kasım’dan aldı. Bundan dolayı da özellikle Âşık Şenlik geleneğini ve anlatılarını çok iyi öğrendi. Âşık Şenlik öğretilerini tüm yaşamı boyunca sürdürdü.

Ayrıca, doğaçlamadaki ustalığı, atışma hüneri yanında, Âşık makamlarını da iyi bilmekteydi. Gülistan Çobanlar, Posoflu Müdami gibi Âşıklarla bir süre yol arkadaşlığı yaptı. Âşık İSLÂM, Türkiye’de ve Türkiye dışında birçok yeri dolaştı. Çeşitli festival ve programlara katıldı. , Kökü Borçalı’ya uzanan Dünyamallı dedenin torunları…

Terekeme/Karapapak Dil özellikleri üzerine bazı araştırmaları da bulunan Âşık İslâm Erdener’in ayrıca,  “Çıldırlı Âşık Şenlik Divanı” adlı, yayınlanmış bir kitabı bulunmaktadır.”  Bu ve buna benzer yerlerde âşıklar şiirlerini görücüye çıkarmakta karşılıklı söyleşiler ve atışmalar yapılmakta ve âşıklar birbirleriyle hoş sohbet içinde kendilerini geliştirmeye ve şiirlerini test etmeye devam etmektedirler.

 

Yüzyıllardan beri gelişimini sürdüren Âşık Edebiyatının, sonraki zamanlarda sosyal gelişme ve değişmelere bağlı olarak Âşık Kolu adı verilen Usta ve Çırakla olan ilişkilerinin geliştiğini görüyoruz. Âşık Edebiyatı içerisinde geleneğe bağlı olarak değişerek gelişen Âşık Kollarıdır. Bu kollar:

a) Emrah Kolu,

b) Ruhsatî Kolu,

c) Şenlik Kolu,

ç) Sümmanî Kolu,

d) Dertli Kolu,

e) Huzurî Kolu,

f) Derviş Muhammed Kolu olarak gelişme göstermiştir.

 

Son Dönemin Âşıklarından Birkaçı:

Âşık Şem’i,

Âşık Şenlik,

Kağızmanlı Hıfzı,

Bayburtlu Celâli,

Yusufelili Huzurî,

İlhamî,

Posoflu Müdamî,

Posoflu Zülalî,

Âşık Firkatî (Mustafa ALKAN, Kayseri)

Habip Karaaslan (Kayseri/Akkışla)

Âşık Zeki YILDIRIM (Kayseri/Akkışla)

Âşık Meydânî (İdris EROĞLU, Kayseri/Tuzhisar)

Âşık Sezinî (Ali BAŞ, Kayseri)

Âşık Hazânî (Kayseri/Amarat)