Ütü ve teknoloji

İki bin yıldan daha fazla geçmişi olan ütü, ısıtılmış demir çubuğun kumaşta gezdirilmesi ile görevine başlıyor. Daha sonra akkor haldeki kömür veya tüp gaz başlığı ile demir ütü tabanı ve gövdesi ısıtılıyor. Kumaştaki kırışık ve buruşuklukların sıcak, ağır ütü ile kolayca kaldırılması için, sıcak ütü kumaş üzerinde gezdirilmeden önce kumaşın üzerine su serpilip kumaş nemlendiriliyor.

Elektrikli ütü 1882’de, elektrikli buharlı ütü de 1926 yılında icat edildi.Kazansız buharlı ütüde fiziksel bölümler (1) ısınmayan ütü el tutamağı (2) sıcaklık sağlayan ütü tabanı (3) istenen sıcaklığı sağlayan bimetalik ısı kontrolu (4) su deposu ve (5) buhar bölümüdür. Fonksiyonel olarak ise (1) tetik/buhar ver/buhar püskürt butonu  (2) ütülenecek giysi cinsi seçimi /sıcaklık ayarı bölümü (3) az, orta veya çok olarak buhar miktarı ayarı ve basınçlı şok buhar veya yağmurlu buhar seçenekleri olabilmektedir.

Ütü ayrı buhar kazanlı olursa, buhar bölümü ve su deposunun ütüde olmasına gerek kalmamaktadır. Ütü tetiğine/buhar püskürt butonuna basıldığında kazandaki manyetik valfe komut gerilimi örneğin 220V uygulanarak, valf buhara çıkış imkanı vermektedir. Ütü kazanında oluşturulan buhar basınçla valf yolu ve buhar hortumundan geçerek ütüye varmaktadır.

Elektrikli ütüde ütü tabanının ısıtılması için, ütü tabanına monteli direnç teli/bobin/ısıtma elemanı üzerinden akım geçiriliyor. Isınan bobin, oluşan ısı enerjisini ütü tabanına ve neticede kumaşa  aktarıyor. Aynı tabana sahip bir ütü 900W, başka bir modeli 1200W olsun. Daha çok güç çeken ütü daha kısa sürede ısınır. 3000 Watt’lık bir ütüde taban 45 saniyede tam olarak ısınmaktadır. Ütü tabanı eskiden döküm demir iken şimdi alüminyum, paslanmaz çelik veya seramik olabiliyor. Buhar, kumaşı nemlendirme işini iyi yapmakta ve kumaş sıcak taban etkisiyle istenen şekli almaktadır.

Sıcaklık kontrol ediliyor.Ütü tabanı sıcaklığı, elbise cinsine göre sizin seçtiğiniz sıcaklığa geldiğinde, taban üstünde kurulu, ısıtıcı bobin akımını kesen bimetalik şerit termostat çalışmaktadır (örneğin 160ºC). Kazanlı ütüde ise onun aşırı ısınması durumunda yaklaşık 160-200ºC’dan seçilen bir değerde kurulu olan kazan direncine seri bağlı olan termostat açılıyor (off konumu)  ve akım kesiliyor. Termostat normalde kapalı iken (0 ohm) belirli bir sıcaklığa erişildiğinde akımı kesen/açılan veya kullanım yerine göre akımı önlerken/açık iken kapanan/akım geçiren bir anahtardır. Örneğin otomobillerde soğutucu bir vantilatörün seri devresinde bulunan normal hava sıcaklığında açık olan  termostatın, belirtilen sıcaklığa gelindiğinde, örneğin 90ºC,  kapanması/sıfır ohm olması, onun çalışmasına ve radyatörün hava akımı ile soğutulmasına yol açar.

İkinci bir güvenlik var.Buhar kazanındaki termostatın bozulması, görevini yapamaması durumunda ise yine direnç akım yolu üzerinde seri olarak bağlı bulunan 227-260ºCbandında, seçilen bir sıcaklıkta kurmalı termostat tekrar akım kesiyor. Bu ikinci ve yedek emniyet sayılabilir. Bazı buhar kazanlarında kazan tabanında dört tane termostat bulunabilir ve bunlar lokal ısı artışlarını denetler.  Netice olarak, ısınan ütü tabanı ve kazanın, akım yolunu açan, ona seri bağlı termostatlar tarafından korunduğu anlaşılmalıdır. Özellikle kazandaki termostatlardan biri arızalansa bile çalışan diğeri termostat  kazanın aşırı ısınmasını önlüyor. Ayrıca, eskiden aşırı ısınan ütü tabanı, termostatlar muhtelif sebeplerle bozulursa yangına yol açabilirken şimdi örneğin yarım veya bir dakika ütü kullanılmazsa ütü tabanının ısıtılması durdurulmaktadır.

Geçmişe bakıldığında 1926 yılından beri buharlı ütü üzerinde çalışılıyor.1990’larda kazanlı buharlı ütü patenti ile suyun ayrı bir kazanda ısıtılarak buharın sağlanması, ütü yapma işleminin depodaki su bitene kadar uzun süre devam etmesi ve su deposu içermeyen ütünün örneğin 500gr daha hafiflemesi sağlanmış oldu. Ütü ve parçaları ile ilgili yüzlerce patent ABD’de mevcuttur. Kazanlı ütü önceleri ticari alanda kullanılırken zamanla evlerin hizmetine girmiş oldu.

Isıtıcı kazanın yanında yer alan su pompası, 1-2,5 litre hacimli su deposundan alınan suyu daha az hacimli ısıtıcı kazana pompalar. Depoya alınmış olan çeşme suyu veya sert sulu yörelerde  %50 saf su ile karıştırılmış çeşme suyu, su pompası ile buhar kazanına aktarılmaktadır. Bazı modellerde su deposu ayrılabilir olan cihazların çeşme suyu musluktan veya ayrı bir kaptan tek başına doldurulabilir. Bu özellik ütüyle iş yaparken ara vermeyi ve zaman kaybını önler. Ütüde ısınmayan, iyi bir “tutma kolu” ve kazanda ise ütüyü kazana kilitlemek için “taşıma kilidi” olması kullanıcı tarafından tercih edilir.

Ütü üzerindeki “Buhar çıkarma/Tetik”  butonuna basıldığında;  Kazanda oluşan buhar,  buhar manyetik anahtarının çalışması ve buhar yolunun açılmasıyla ütünün taban kısmına gönderilmektedir. Gelen buhar, ütünün taban deliklerinden yayılarak kumaşa erişir.

Ütü tabanı kaymalı ve kumaşa yapışmamalıdır.Ütünün kumaşa yapışmasını ve kumaşın parlamasını engelleyen ütü tabanları tercih edilebilir. Seramik, Teflon veya Çelik tabanlı ütüler bu yüzden üretilmiştir. Taban kullandığınız kumaş, elbise türüne göre seçilebilir.  Az sıcaklık isteyen ipekli veya sentetik kumaşlar düşük sıcaklıkta, düşük miktarda buhar seçeneği ile ütülenebilir. Düşük sıcaklık, çok miktarda buhar modu seçimi hatalıdır ve su damlamasına sebep olabilir.

Ütü buhar basıncı arttı. Yıllar içinde kullanılan ütü buharı basıncı 2,5 bar’dan,  2020 yılı itibariyle 8 bar’a kadar artmıştır. Ütü tabanı üstündeki buhar ve buhar kazanındaki buhar miktarı arttıkça iki bölümde de doğal olarak basınç artar. Bu basınç artışı buhar kazanında örneğin 3,5 bara kurulu bir kazanda bu değer aşılınca basınç termostatı açılır ve kazan ısıtması durur. Esasen ütü kullanıcısı “tetiğe/buhar püskürt düğmesine” basınca çıkan buhar basıncın düşmesini sağlar. Ütü buharı basıncı kazanda belli bir seviyeyi aştığında, örneğin 3,5 bar, basınç algılayıcısı bir anahtara kumanda ederek termik kazan direnci ısınmasını kesmekte ve basınç düşmesine yardımcı olmaktadır. Yüksek basınçlı ütülerin buhar kazanı bahsedilen basınç değerinden daha fazla basınca dayanıklı olmalı ve patlama riski olmamalıdır. Bağlantı hortumları da yüksek basınca dayanmalıdır. Buharın kumaşta lekelerin etkinliğinin ve mikropların azalmasında olumlu rolü olduğu söyleniyor. Ütüleme işleminin yıkanmış çamaşırın, elbisenin çamaşır suyu kokusunu azalttığı belirtilmektedir. Buharın ütü tabanındaki delik sayısı ise daha düzgün dağılımlı buhar sağlamak için 400’ü aşan rakamlara erişti. Normal olarak bunların sayısı 50’nin altındadır.

ABD’de kireçlenmenin önlenmesi istendi.  İlk buharlı ütülerin suyun kireçli olması sonucu zamanla buharla birlikte çıkan artık maddelerin, kusma sonucu,  ütülenen giyside lekelere sebep olduğu şikayetleri vardı. Şimdi sert suyun olumsuz etkilerinden kurtulmanın %50 saf su ve %50 çeşme suyu kullanarak mümkün olduğu belirtiliyor veya periyodik olarak kalsiyum artıkları ütüden ve buhar kazanından atılıyor. Kalsiyum artıklarının zamanla sebep olduğu kireçlenme önlenmezse buhar kazanı tabanı ve kenarları, buhar valfi buhar geçiş yolu ve hortumların iç kenarları kireçle kaplanır ve su ve buhar yolu daralır. Sonunda bir tanesi kapanmaya yaklaşırsa ütü arızalanır. Ütü tabanı sıcaklığı genel rakamı 140 ºC’tır. Daha çok sıcaklık gerektiren pamuklu, masa örtüsü, dantel, keten türü ürünlerde tabanın sıcaklığı artarak 150ºC’agelebiliyor.

Ticari alanda kullanılan ütüler basit fakat sağlam yapılıdır. Örneğin su deposu yüksekte olan gravity tipi ütülerde, ütü anahtar lambası çalıştırıldığında/aç-kapa konumu, ütü tabanı ısınır. Potansiyometre veya komütatörle seçilen sıcaklığa gelindiğinde ütüdeki bimetalik şerit anahtar açılır.  “Tetiğe/Buhar çıkar butonuna” basılınca manyetik valf buhar yolunu açar ve ütü tabanına gelen buhar, sıcak tabanda suya dönüşmeden,  hızla ütüden dışarıya yayılır ve buhar kumaşa erişir.

Aşırı sıcak tabanın etkisi ve buharın nemlendirmesiyle kumaşın molekül yapısı zayıflar. Ütü tabanı ağırlığı ve buhar, kumaşın kırışıklıklarını giderir ve buharla kumaşa daha kolay şekil verilir. Ütünün buhar gücünün yüksek olması kumaşa daha derin olarak nüfuz etmeyi kolaylaştırır ve ütüleme süresini azaltabilir. Ancak 50-190 gram/dakika arasında değişen buhar gücü, güç arttıkça ütü fiyatının artmasına yol açar.

Kazansız bir ütü, tipik olarak 0,4-0,5 litre kapasitelidir. Bunun onbeş (15) dakika aralıklı ütüye imkân verdiği kabul edilirse büyük kazanlı bir buhar ütüsünün bir saatten fazla kullanılabileceğini söyleyebiliriz. Çünkü kazanlı ütülerde,  su depo hacmi 1-2,5 litre bandındadır.  Ayrıca kazanlı ütünün elle tutulan ütü kısmı,  buharlaştırılacak su deposunun olmasına ihtiyaç olmadığından, daha hafif ve kullanımı kolay olacaktır.

Buhar kazanının/ütü tankının ısıtılmasını takiben orada oluşan yüksek basınçlı buharın ütü pompasına kazandan nakli, manyetik valf kullanılmasını gerektirir.  2,5 litre =2500 gr su depolu bir ütü 60 gr/dakika buhar sevk ederse asgari 40 dakika sürekli buhar verebilecek demektir. (40 dakika x60 gr/dakika=2400 gr). Bu özellik en azından 1,5 saat ütü yapma imkânı sağlar. Ütü “tetiğe/buhar püskürt” butonuna her basışta yeteri kadar buhar üretmesi için aralıklı kullanılmalı, düğmeye kesintisiz, devamlı basılmamalıdır.

Ütüyü kullanırken dikkatli olun.  Elbise, gömlek düğmelerinin erimesini önlemek için düğmelere dokunmamak, ütü tabanının çizilmesini önlemek için fermuara ve benzeri metallere çarpmamak, kişi üstünde olan ceket veya gömleği asla ütülememek, çocukları ütüye yaklaştırmamak, buharı kişi yüzüne tutmamak, ütüyü minimum sıcaklık ayarına getirerek prize takmak/çıkarmak önemlidir. Dikkat edilmezse ütü kullanan kişiye de zarar verebilir.  Hepsinden önemlisi ütünün işi bitince,  ne kadar korumalı, akıllı olduğu söylenirse söylensin, ütü fişi prizden çıkarılmalıdır. Kazansız buharlı ütülerin suyu boşaltılmalıdır.

Aile kalabalık, ütülenen giysi fazla ise buhar kazanlı ütü, kalabalık değilse normal buharlı ütü ihtiyacınızı karşılayabilir. Ayrıca, normal buharlı ütü fiyatı, kazanlı ütüye göre üç kat daha azdır.  

Ev aletleri, ekonomiyi canlı tutan, orta tabakanın alışveriş yaptığı bir alandır. Ev aletlerinin zaman içinde bozulması durumunda onların ekonomik fiyata ve doğru olarak tamir edilmesi ekonomik anlamda bir tasarruftur. Hurda pazarında  “tetik/buhar püskürt” butonu arızalı, bimetalik ısı kontrol şeriti eskimiş, kazanı kireçlenmiş hurdaya çıkarılmış ütüler bulunabilir. Tamir, bakım işlerinin iyi yapılması güvenlik ve aletlerin ömrü yönünden önemlidir.

Buhar kazanlı ütüler özellikle öğrencisinin üniforma giymesini isteyen Asya okullarında ve askeri okullarda temizlik ve ütülü elbise giyimini sağlamakta önemlidir.  Kişinin ütülenmiş bir elbiseyle işyerinde daha iyi bir görünüm ve imaj elde ettiği söylenir.

Ütünün Dünya’da yıllık pazar hacmi 1,2 milyar $’a yakındır. Bu paranın yarısının ticari alanda hizmet veren birimlere ait olduğu kabul edilmektedir. Örneğin tekstil fabrikaları, kuru temizleyiciler, terziler, otel ve lokantaların çarşaf, pike, peçete ve masa örtüsü gibi servis ürünlerinde ütü kullanımı olmaktadır. Ütü özellikle elektrik hizmetinin kesintisiz olduğu ABD, Kanada, Meksika, Avrupa ve Avustralya’da yoğun olarak kullanılmaktadır.

Ev ütüleri zamanla geliştirildi. Yeni ütüler akıllı modda çalışması istendiğinde, (1) Ütü, sehpaya bırakıldığında yaklaşık 1 saniye sonra bir santim kendisini yükseltmekte ve ütü tabanının aşırı sıcaklığı bulunduğu yerde varsa ütülenecek kumaşa/giysiye zarar vermemekte ve renk değişikliği veya yanma olmamakta ve buharını kesmektedir (Oliso Pro TG 1600).   Başka bazı ütülerde ise ütü kumaşın/ütülenecek giysinin yapısını algılayıp, sıcaklığını bir çiple kendisi ayarlamaktadır. Bu özellik de kumaşın zarar görmesini önlemektedir.

(2) Ütülerin şebekeye takılı bırakılsa bile kendisini otomatik olarak kapaması veya bekleme konumuna alması başarılmıştır.   (3) Acı/kireçli/sert suyun (ABD’deki suyun %85’i bu özellikte) sebep olduğu ütüde kireçlenme/taşlanma sorunu periyodik bakımla önlenmiştir. 

Ütülerin temel sorunu: Ütüleme işi için bir insanın ütü başında bulunması gereğidir.Özellikle ev hanımları ütü başında kaybettikleri zamandan şikayetçidir. İki gencin geliştirdiği 128x80x40cm boyutlarında olan prototip,  Effie ütü makinesi,  bu sorunu çözmeyi amaçlamaktadır. Giysiler örneğin 12 adet gömlek, kazak, pantolon, ceket, etek, bluz ve benzeri giysi yaklaşık 50 cm uzunluğunda bir raylı askıya konulmakta ve sırayla otomatik olarak makine içinde aşağıdan-yukarıya ve yukarıdan- aşağıya taramalı buhar püskürtmesi yapılmaktadır. Takiben giysi sıcak havayla kurulanmaktadır. On iki (12) giysinin ütüleme ve kurulanması yarım saatte tamamlanmakta ve kişi bluetooth üzerinden telefonunda ütüleme işinin bittiğinden haberdar olmaktadır. Hemen derin kırışık ve buruşukluklar hallediliyor mu? dediğinizi işitiyorum. Muhtemelen bu sorun da çözüme kavuşturulup, kullandığımız tipteki ütülere olan ihtiyaç azalabilecektir. Esasen zamandan tasarruf sağlayan bulaşık makinesi benzeri bir ütü makinesine ihtiyaç vardır. Tabakların dizilmesi gibi giysiler askıda dizilsin ve ütüleme otomatik yapılsın. Ütüleme işiyle uğraşan kişiler ve hanımlar Effie’yi (Effie steam iron) ve şişirme ve buhar verme makinesi Tubie’yi You Tube’den seyrederlerse yeni bir icadın yaşamımıza katılmasının yakın olduğu konusunda bana hak vereceklerdir.