Gezdiğim antik kentler arasında beni en çok etkileyen yerlerden birisidir Xanthos. Tarihi boyunca bir çok acı olaya tanıklık etmiş Xanthoslular.
Bir bağlılık örneği sergilemiş Xanthos halkı neredeyse tüm halkı savaşarak ölmüş bir toplum. Teslim olmaktansa tek bir Xanthoslu kalmayana kadar savaşmış ve kadın çocuk herkes savaşarak ölmüştür.
Hikayesine geçmek istiyorum. MÖ. 546 yılında şehir Pers komutanı Harpagos tarafından kuşatılır. Xanthos halkı yenileceklerini bildikleri halde savaşmaya devam ederler. Harpagos'a şehri teslim etmemek için kadın çocuk tüm güçleri ile savaşırlar, ama yenilgi kaçınılmazdı. Ve sonunda şehri büyük bir ataşe verirler ve o anda dışarıda, tarlada vb çalışmakta olan 80 kadar kişi sağ kalır. Harpagos şehrin tamamıyla yanmasından sonra çekilir.
Xanthos artık tek bir canlının yaşayamayacağı hale gelmiştir. Dışarıda olan 80 kişi tarafından bu şehir tekrar kurulur. M.Ö. 475-450 yılları arasında şehir tekrar bir yangın felaketi atlatır. bu acı olayın ardından Xanthos halkı Atina ile sıcak ilişkilere girer ve modernleşmeye başlar.
Büyük Iskender'in seferi sirasinda Xanthos'lular Pers Harpagos'a oldugu gibi direnme göstermisler. M.Ö. 309'dan itibaren misir hanedani Ptolemaios'larm, ardindan birçok Likya sehri gibi Suriye Krali III. Antiokhos'un egemenligini kabul etmek zorunda kalmislardir.
M.Ö. 2. yy'da Likya birligini bassehri olan Xanthos, 42 yilinda bu kez Romali Brutus tarafindan yerle bir edilmis ancak ardindan Imp. Marcus Antonius'un gayretleriyle yeniden imar görmüstür. M.S. I. yy.'da Roma egemenligi altindaki Xanthos'ta Imp. Vespasianus adina tak yaptirilmis, günümüze kalmis Roma yapilarinin çogu bu dönemde insa edilmistir.
Bizans egemenligi sirasinda psikoposluk merkezi olan Xanthos, bu dönemde birçok yeni yapiya kavusmustur. Ancak 7.yy'dan sonra Arap akinlari sehrin terk edilmesine sebep olmus, 1838'de yeniden kesfedilip talan edilmesine kadar yani basindaki Kinik'ta ufak bir köy olarak yasamini sürdürmüstür. Sehirdeki kazi çalismalari, 1950 yilindan beri Fransiz arkeologlar tarafindan yürütülmektedir. Xanthos'un her iki akropolü de degisik örgü sistemlerinin görüldügü sur duvarlari ile çevrili olup Likya akropolünü dogudan çevreleyen poligonal teknikteki sur M.Ö. 4. yy.'a aittir. Güney yönündeki sur ile Esen çayi tarafindaki surlarin bir kismi, Hellenistik devirde yapilmis düzgün bloklardan olusur. Geri kalan surlar harçli duvarlari ile Bizans dönemine aittir.
Bizans sur kalintisinin kuzeyindeki sahayi Roma devri tiyatrosu kaplar. Xanthos'un en ilginç kalintilari, tiyatronun batisinda yer alir. bunlardan ilki; yüksek dikdörtgen yekpare kaide üzerindeki ölü ailesi ile yanindaki kadin gövdeli, kus kanatli yaratiklar olan ve ölülerin ruhlarini gökyüzüne tasidiklarina inanilan "Harpy" kabartmalarina sahiptir. Bugün orijinal bloklari, Biritish Museum'da sergilenen Harpy aniti, M.Ö. 5. yy'a tarihlenmekte; bu anit mezarin yaninda 4. yy.'a ait diger bir kaideli Likya lahdi yer almaktadir. Tiyatronun kuzeyindeki kare sekilli alan ise Roma devri agorasidir. Agoranin kuzey-dogu kösesinde, yekpare dikdörtgen gövdesinde Likya yazisiyla yazilmis kitabeye sahip anit mezar yükselir. Harp anitina benzer kabartmali mezar odasinda sahip oldugu düsünülen anitin gövdesindeki kitabe, günümüze dek bulunmus Likya dilindeki en uzun kitabe olup, Kherei adli Xanthos'lu prensin serüvenlerini anlatmaktadir. Roma akropolünde de birçok kaya mezari ve kaideli mezari yan yana görmek mümkündür. Bunlardan kaidesi disinda tümü British Museum'a tasinmis olan M.Ö. 4. yy'a ait Payava lahdi en ülü olanidir. Xanthos'un diger ünlü aniti ise yine British Museum'da sergilenen Nereidler anitidir. Günümüz kalintilarina çikan rampanin sag kenarinda sadece temelleri kalmis olan tapmak planli anit, sütunlari arasindaki su perileri Nereidlerin heykellerinden dolayi bu adla anilmakta olup, M.Ö. 4. yy'a aittir.
