Bileşik Tümce

Bileşik Tümce

1.“Niçin buradangöçmek / gerekli olduğunu/ anlatmak için / bir araba söz söyledim. Fakat doğrusu aranırsa /asıl sebep gene de bunlar değildi. İsmail’i başımdan atmak/ istiyordum. Bu yılan gözlü oğlan beni adamakıllı rahatsız etmeğe başlamıştı. Onu paralı, parasız bir yatılı okula kapayacak /ve birdaha adını anmayacaktım. ‘Hatta Mesule bacı yapışmayakalkarsa / onu da defetmeyi/göze almıştım.”

(Reşat Nuri Güntekin,Miskinler Tekkesi)

 2. “Düşünen adam bağırmaz. Ancak hayvanlardır ki aynı sesi tekrarlar.”
                                                                                                                                 (Basından)
 3.“Ne yapıyorsun Allah aşkına, dedi...Karısına ‘Çocuklar geldi mi?’ diye sordu.“

(Sabahattin Kudret Aksakal,Geceye Doğru)

 4.”Reşit Paşa, çocuğun bakışlarını fark edecek durumda değil,/gelinini sakinleştirmeye çalışıyordu.”

(Ahmet Altan,Kılıç Yarası Gibi)

5.”Muş Ovası bitti mi/ Bingöl Dağları başlar.”

(Ceyhun Atuf Kansu)

6.”İçinden bir günbatımı geçmiş gibi/ duydu.”

(İlhan Berk)

Birinci örnekteki“göçmek, olduğunu, anlatmak için, aranırsa, başımdan atmak, kapayacak, kalkarsa, defetmeyi “ sözcükleri yan tümcelerin yüklemleridirYan tümceler, başta temel tümceler sondadır.

İkinci örnekte “Aynı sesi tekrarlar.”yardımcı yargısı, “Ancak hayvanlardır.”temel yargısına “ki’ bağlacıyla bağlanmaktadır. Bu tümcelerde temel yargı başta, yardımcı yargı sondadır. Aslında Türkçe tümce yapısına uymayan bu tümceyi Türkçe sözdizimi kurallarına uygun olarak şöyle yazabiliriz:

“Aynı sesitekrarlayanlar/hayvanlardır.”

Üçüncü örnekte, tek başlarına yargı bildiren yardımcı tümceler, “Ne yapıyorsun Allah aşkına. “dedi” ve “Karısına“Çocuklar geldi mi?” diye sordu.”temel tümcelerinin içine girmiş.

Dördüncü tümcedeki “değil” sözcüğü, yan tümceyi olumsuzlaştırarak nedensellik ilgisiyle temel tümceye bağlıyor.

Beşinci tümcedeki mi’ li yan tümce, temel tümceyi zaman yönünden tamlıyor. Temel tümcenin belirteç tümleci oluyor.

Altıncı tümcedeki gibi’ li yan tümce, temel tümceye benzerlik ilgisiyle bağlanıyor. Temel tümcenin ilgeç tümleci oluyor.

Bu açıklamalar ışığında bileşik tümceyi şöyle tanımlayabiliriz:İçinde birden çok yargı bulunan tümcelere bileşik tümce denir. Birden çok duygu ve düşünceyi içerir. Birleşik tümce, temel yargıyla, onun anlamını açıklayan, tamlayan tümce ya da tümcelerden oluşmaktadır Bileşik tümcelerde, asıl yargının bulunduğu tümceye temel, ana yargıyı tamlayan tümceye de yan tümce denir. Asıl yargı çekimli eylem ya da ekeylemle belirlenir. Bunlar:

Temel Tümce                                                                                                                           Yan Tümce
            Yan Tümceli Bileşik Tümceler Şunlardır:                                                                2.3.1.1.Girişik Bileşik Tümce                                                                                        2.3.1.2.Koşullu Bileşik Tümce                                                                                               2.3.1.3.Ki’ li Bileşik Tümce                                                                                                  2.3.1.4.İç İçe Bileşik Tümce                                                                                        2.3.1.5.”Değil” Koşaçlı Bileşik Tümce                                                                                    2.3.1.6.”Mi “Soru Ekli Bileşik Tümce                                                                           2.3.1.7.İlgeçli Bileşik Tümce

 2.3.1YAN TÜMCELİ BİLEŞİK TÜMCE

Bu tür tümcelerde bir temel tümce, bir ya da birden çok yan tümce vardır:

Temel Tümce

Temel tümce, ana yargıyı belirtir. Bu tümceye, “ana tümce” de denir. Çoğunlukla, yalın tümce biçimindedir. Temel tümce, ad ve eylem tümcesi olabilir. Olumlu, olumsuz, soru, kesik, devrik; ad ve eylem tümcelerinden biriyle temel tümce kurulabilir. Temel tümce, kurallı (düz) tümcelerde sonda; devrik tümcelerdeise, başta ya da ortada bulunur.
Temel tümcenin özellikleri:
      1 ) Bir bileşik tümcede, bir tek temel tümce bulunur:

Olumlu, olumsuz, soru, devrik eylem tümceleri temel tümce olur:

“Yakup Kadri, okura, Ahmet Celal’in sonunu açıklamıyor. Savaş kazanıldıktan sonra, ulusal egemenlik elde edilince İstanbul’a ya da Ankara’yı mı döndü?” — > Temel tümce; soru, eylem tümcesi

(Selim İleri)

“Bir şey değil, bu gidişle otuz iki ayda ödenecek.” — > Temel tümce, olumlu eylem tümcesi

(Halit Ziya Uşaklıgil,Mai ve Siyah)

Okumuş görünmek için okumaya zorlanmak kadar,kişiyi okumadan soğutan bir yöntem bulunamaz” — >Temel tümce, olumsuzeylem tümcesi

(Çetin Altan,”Okuma Zevki Nasıl Gelişir?”,Milliyet,6.10.1980)

Otobüs yolcularını geri toplarken, sislere gömülmüş ormanda kalır düşlerin.” — >Temel tümce, devrik eylem tümcesi

(Cezmi Ersöz,Hiçbir Şey Senden Eski Değil, s.22)2 )

Temel tümce, olumlu, olumsuz, devrik ad tümceleri olur: 

Dil öyle sağlam bir bağdır ki, vatanın sınırları koptuğu zaman bile kopmaz.” — >Temel tümce, olumlu ad tümcesi (Dil, vatanın sınırlarını koptuğu zaman bile kopmayan öyle sağlam bir bir bağdır.)

(Yahya Kemal Beyatlı

“Türkiye’de öğretimin bütün aşamalarında,bireyleri eleştirici bir okuma alışkanlığından kaçırmak için bütün nedenler hazırdır.” — >Temel tümce, olumlu ad tümcesi

(Akşit Göktürk,”Okumasız  Okuryazarlar”Yazko Edebiyat, S.29)

“Evet, yazabilmek için konu yeterli ve gerekli değildir.” — > Temel tümce, olumsuz ad tümcesi

(Özcan Karabulut,Edebiyat Konuşmaları, s.51)

“Sözün kısası, sevgi olmazsayoktur insan.” — >Temel tümce, olumsuz devrik tümce

(Vedat Günyol,Gün Doğarken, s.134)

“Sevilmek, sayılmak için çalışmayanlar,Tanrı’nın unuttuğu bahtsızlardır.” — >Temel tümce olumlu ad tümcesi

(Tarık Buğra,Gençlik Türküsü, s.127)

Yan Tümce

Temel tümceyi açıklayan, bütünleyen, anlaşılmasına yardımcı olan tümce ya da tümcelerdir.
 
      Yan tümcenin özellikleri: 

     1 )Yan tümceyle kurulan bileşik tümcelerde, bir temel tümceyle bir ya da birden çok yardımcı tümce bulunabilir:

“Kâğıda geçmeyen bir düşünce, / düşünce değildir.”

(Oktay Akbal, Günlerde)

“Deliler köyünün altından geçip /Ali kesiğine gelen/ ceren kırmızı yalım gibi sünen, / tüyleri yıldır yıldır genç bir cerendi.”

(Yaşar Kemal, Demirciler Çarşısı Cinayeti)

“Gerçekten bazı insanlar yaşamı bir armağan gibi algılayıp/ bütün gücüyle hayata katılırken,/diğerleri dünyayı güzelleştiren/ değerlere saldırmaya/ ve yaşamın içini boşaltmaya /çalışırlar.

(Ayhan Aydın,Yaşamın ve Sevginin Anlamı, s.9)

2 ) Yan tümcenin yüklemi eylemsi, ekeylem ya da çekimli eylem olur:

“Deli olmayınca/ akıllı geçinemez.”.” — > Yan tümcenin yüklemi bağ                                                                                                                                                        (atasözü)

Ben okuldayken/ geliniz..” — >  Yan tümcenin yüklemi bağ eylem

“Ne dilersen eşine,/ o gelir başına.” .” — >Yan tümcenin yüklemi çekimli eylem( dilek-koşul kipi)
                                                                                                                                 (atasözü)

Son savletinlevur ki/ açılsın bu surlar.”.” — >Yan tümcenin yüklemi çekimli eylem (buyruk kipi)

(Yahya Kemal Beyatlı)

“İnsan,insan oluşunun tadını sevildi mi/bulur.”.” — >Yan tümcenin yüklemi çekimli eylem (-di’ li geçmiş zaman kipi)

(Tarık Buğra,Gençlik Türküsü, s.127)