Dış Ödemeler Dengesi ve Çifte Açıklar

Dış Ödemeler Dengesi veya Bilançosu, bir ülkeye giren ve çıkan dövizleri karşılaştıran bir tablodur. Bilanço (balance) İngilizce’de hem denge hem de terazi demektir. Balance’ın  Arapça’daki karşılığı da hem denge hem de terazi anlamında ki “mizan” kelimesidir. Yani muhasebedeki “bilanço” veya dış ödemeler bilançosundaki bilanço kelimesi köken olarak hem İngilizce’de, hem Türkçe’de hem de Arapçada denge veya terazi kelimesinden gelmektedir.

Dış ödemeler bilançosu (Balance of Foreign Payments) üç kısımdan müteşekkildir: Birinci kısım sadece mal ihracatı ile mal ithalatını karşılaştırır. İhracat gelirleri fazla ise dış ticaret fazlası, ithalat giderleri fazla ise dış ticaret açığı olur (balance of foreign trade). İkinci kısım hizmet gelir ve giderlerini kapsar (invisible items). Buna başta turizm gelir ve giderleri, sonra nakliye, bankacılık sigortacılık gibi hizmet gelir ve giderleri dahil edilir. Türkiye gibi dışarda çok işçi çalıştıran ülkelerde, dışardaki işçilerin memleketlerine, ailelerine gönderdiği dövizler de bu kısımda yer alır. Birinci ve ikinci kısımların toplamı ise cari açık veya cari fazla rakamını verir (current deficit veya surplus).

Dış ödemeler bilançosunun üçüncü bölümü ise sermaye hareketlerini kapsar. Bu kısımda örneğin cari açığı kapamak için alınan kısa, orta ve uzun vadeli krediler, doğrudan sermaye yatırımları (genellikle uzun vadeli), genellikle kısa vadeli olan portföy yatırımları (sıcak para) yer alır. Portföy yatırımları o ülkenin sermaye piyasasından alınan tahvil ve hisse senetlerini kapsar. Portföy yatırımlarının bir özelliği kolayca satılıp kısa zamanda nakde ve sonra dövize çevrilip tekrar yurt dışına çıkarılabilmesidir.

Ödemeler dengesi, yani yukarıdaki üç bölümün tamamı hiçbir zaman açık veya fazla vermez çünkü açık varsa bu bir şekilde alınan krediler veya sermaye hareketleriyle kapatılır. Eğer her şeye rağmen bir açık (veya fazla) görülüyorsa, bu fark da net hata ve unutma adıyla (net error and omission) bilançoya dahil edilir ve böylece gelirler ve giderler eşitlenmiş olur. Net hata ve unutmanın (net hata ve nisyan) ana sebebi kayıt dışı (yani bankacılık sistemi dışında meydana gelmiş) döviz hareketleridir.

Gelelim çifte açıklara; İngilizcede buna “twin deficits” derler. Çifte açıktan maksat hem dış ödemeler dengesinde açık vermek (yani cari açık) hem de devlet bütçesinde (yani iç harcamalarda) açık vermek demektir. Bunun önemi şudur. Bir ülke hem dış ödemelerde açık veriyor (cari açık) hem de bütçede açık veriyorsa, bu durum sürdürülebilir (sustainable) değildir ve er geç o ülkenin ekonomisinde büyük, önemli ve tedavisi uzun ve acı verecek ekonomik krizlere yol açacak demektir. Bu iktisat derslerinde okutulan, iktisat kitaplarında yazılı bir öngörüdür ama gerçek hayatta da birçok defa birçok ülkede görülmüş ve doğruluğu teyit edilmiş bir sebep sonuç ilişkisidir. Hatta bazı ülkelerin bu durumla daha evvel karşılaştıkları halde ders almamış oldukları için ilerleyen yıllarda “aaa bak işte kaç senedir bu durumdayız bir şey olmuyor” havasında bu durumu yine devam ettirmeye çalıştıkları ve sonunda öncekilerden de daha büyük bir krizin içine girdikleri çok görülmüştür.

Çifte açıkla ilgili diğer bir gerçek ise hem dış açık hem iç açık hem de düşük kur durumunun da devam ettirilebilir bir durum olmadığı gerçeğidir. Böyle bir durum bazen beş on yıl bazen daha fazla örneğin on beş yıl devam etse bile sonunda mutlaka bir gün ekonomik krizin patlak vereceği ve bunun sonunda döviz kurunda kısa zamanda çok büyük artışlar meydana geleceği, bunun da faizlerde kısa zamanda büyük artışlara, enflasyonda ani ve büyük artışlara, fert başına düşen milli gelirde büyük düşüşlere, çok miktarda şirket iflaslarına ve istihdamda büyük düşüşlere ve ekonomide bir taraftan fiyatlar artarken bir taraftan durgunluğa (stagflation: stagnation ve inflation kelimelerinden üretilmiş uydurma bir kelime) yol açacağı daha önce yaşanmış, gerçek hayatta pek çok kez doğruluğu ispatlanmış ekonomik bir sebep sonuç ilişkisidir.

Daha fazla uzatmayım, neden bahsettiğimi siz anladınız.