Durum psikolojisi

Hep insanı anlamaya çalıştık. Ruhbiliminde özne olarak insanı aldık. Kişiliğin gelişimini, uyumlaştırılmasını, normalleştirilmesini araştırdık. Normal bir insanın nasıl olması gerektiği konusunda bir standart çıkarılamamasının nedenleri insanın değişken ve çevreye göre uyumunu değiştiren bir yapısı olmasındandır. Araştırma konusu olan insanın değişkenliği yanında çevre ve şartlarının da değişkenliği standart bir insan kişiliğini ortaya konulmasının zorluğunu ortaya koymaktadır. Psikolojik rahatsızlık türlerini saptayıp insanların hangilerine yakalandığı teşhis edilmektedir. Fizyolojik hastalıklar gibi.

Normal sayılabilecek insanların bazı özel durumlarda nasıl davranabileceği konusu ise kanun ve kurallar ile kontrol altına alınmaya çalışılmış olup hala devam etmektedir. Kişinin aile, iş, hobiler, sivil toplum çalışmalarında, siyaset, eğitimde en iyi nasıl davranacağı önce kanunlarla sonra kendi ahlâkı, moralitesi, süperegosu (toplum vicdanı) ve yakın çevresinin etki çeşitlerine göre belirlenmektedir.

Birbirine benzeyen fakat zıt gibi görünen durum üzerinde duralım. Kapitalizm ve sosyalizm. Birbirine zıt gibi görünüyor değil mi ? İkisininde insan ve toplum için aksayan ortak bir yönü var. O da tekel, tekelleşme ! Birinde görünmez el (sermayenin tekeli) diğerinde temel amacı devlet ile halkı birleştirmek ve uyumunu sağlamak olan siyasi partinin her konuda tekelci yapısının oluşması.

Kapitalizmde serbest piyasa ekonomisinde istenilen en uygun denge sistemi paranın piyasanın tümüne eşit bir biçimde dağılıp arz ve talebin sağlıklı bir biçimde sürmesidir(teori). Aşırı kâr eden sermayedarların yatırımlarını yaygınlaştırması ve sosyal çalışmaların devam ettirmesi bir bakıma sanal kurum(görünmez el) konumuna gelmesi sorun yaratmayabilir. Ya iyi niyetli olmazsa ! Ya da varlığı piyasanın normal işleyişi ile yetinmeyip yönetmeye çalışırsa. Karınca ve karınca yiyen konumu oluşursa sermayenin tekelleşmesinin zararlarını ve krizlerini görmüş olmazmıyız. Kapitalizmde devletin edineceği bir tecrübe varsa o da kişilerin tekelleşme davranışlarının oluşmasının engellemesidir. Bu da kürsel bazda sermaye gruplarının bir üst limit oluşturulabilme sınırlaması olabilir.(Yeni tarih ve kuruluşlar için). Bu demokrasi ile de uyuşur. Özgürlüğün sınırları tanımında. Bu kural hem girişimcinin çokluğunu ve ürünün çeşitliliğini getirecektir. Rekabet eşitliğini de. Bir işletmenin rasyonel davranışı kurumsal olarak bireyin ve toplumun istekleriyle uyuşarak sürekliliğini sağlamaktır. Karınca yiyen karakteriyle varolmak değil. Ya da arzına talep oluşturmak için istenilmeyen şartların oluşturulmasına zemin hazırlamak değil. Bu davranış şekli hem demokrasiye hem de serbest piyasının işleyişine de aykırıdır. Görünmez el görünür olmak zorundadır. Balık sürüsü (talebin aşırı kısa kâr etme hareketi) gibi hareket eden girişimciyi görünmez el olarak saymıyorum. Bu davranış şekli hiç de ekonomik bir rasyonel davranış şekli değil, kandırma veya kandırılmadır.

Sosyalizm hakkında söylenecekler, hem tecrübe edilmiş hemde mevcut örneklerle yazılmış ve yazılmaya devam edecektir.

Durum psikolojisi bir insanın her ortam ve mevkide nasıl davranışlara girebileceği ile ilgilidir. Örneğin bir şirket yönetimindeki insanın bu konumda davranış şekillerinin çeşitliliği veya kamu kurum yöneticisinin davranış şekillerindeki sorun ve başarıların incelenmesi gibi. Psikoloji sadece insanların davranış bozukluklarının bir rahatsızlık teşhisiyle değil. Kendisinden beklenen görev ve sorumluluklarının yerine getirilip getirilmemesinin nedenleri ve kaynaklarının teşhisini koymalıdır. Durum ve ortam psiklojisi de keşfedilip masaya yatırılmalıdır.

Savaş baskının üzerinde hisseden veya küresel gelişmeyi kötü etkileyecek şekilde görünmez el tarafından baskı gören dünya liderlerinden başlamak, iyi bir başlangıç olabilir.