Ekonomi tarihinin en uzun yolculuğu

21 Aralık, Dünya Kooperatifçilik günü olarak kutlanır. 21 Aralık ayni zamanda gecenin en uzun, gündüzün de en kısa olduğu gündür. Yani 24 saatin  9 saat 27 dakikası (%39’u ) gündüz,  14 saat 33 dakikası da( % 61’i) gecedir. Canlıların yaşamı, günlük nafakalarını temin etmek için büyük bir mücadele ile geçer. İnsan yaşamının da milyar tarihlerle ölçüldüğü dönemde, insanların kendi aralarında sürekli savaşlar olmuş, hala da olmaktadır. Güçlüler güçsüzleri ezmiş, insan emeği ile yaratılan üretim araçları, ekonomideki söylemi ile sermaye, bir grup insanların/ ulusların ellerinde toplanmıştır. Neredeyse dünya gelirinin % 70’inden fazlası, dünya nüfusunun beşte birinden azına sahip 8 gelişmiş ülkede toplanmış durumdadır. Ayrıca üretilen gelirin emek sahipleri ile sermaye sahipleri arasındaki dağılımı da çok dengesizdir. Üretilen gelirlerin  1/5-1/2’si arasındaki bir kısmı   emek sahiplerine giderken (ülkelere göre çok farklılık gösteriyor) ,  geri kalanı da  nüfusun çok azınlığının elinde kalmaktadır. Nitekim bankalarda birikmiş likitleşmiş sermaye  dünya reel üretimini üçe katlamıştır[1].

*

Tarihin her döneminde karşılaşılan bu bölüşüm sorunu insanları çeşitli çözümler üretmeğe yöneltmiştir. Salt kar ekseni üzerinde üretimini planlayan geleneksel kapitalist işletmelerin sonuçları ekonomiye krizden krize sürüklerken, üretimi “insan ihtiyaçlarına göre planlayan kooperatif girişimler”  21. yüzyılın en gözde girişim biçimi olacağı, pek çok bilim adamınca ileriye sürülmektedir.

İşte bu işletme tipini tarihe armağan eden Rochdale haksever öncüleri, 21 Aralık 1844’de 28 işçinin 4 ay uğraşarak adam başına toplayabildiği  1’er İngiliz lirası ile, toplam 28 sterlin sermaye ile kurulmuş, çağdaş kooperatiflerin başarılı ilkörneğidir.

Dünya kooperatifçilik günlerinde hep şunu düşünmüşümdür : Acaba  Rochdale haksever öncüleri, 21 aralık gününü, yani gecenin en uzun, güneşin dünyaya en az aydınlattığı günü bilinçli olarak mı seçtiler?

*

Küresel düzeyde her yıl iki kooperatifler günü kutlanmaktadır : biri Rochdale Haksever Öncüleri Kooperatifinin kurulduğu 21 Aralık 1844’ü baz alan « Dünya Kooperatifçilik Günü »kutlaması ; diğeri de Uluslararası Kooperatifler Birliği’nin kurulduğu 5 Temmuz 1895’i baz alan ve 1995’den beri « Uluslararası Kooperatifler Günü » olarak Temmuz ayının ilk cumartesi günü kutlanan ve Birleşmiş Milletler tarafından da resmen kabul edilen gündür. Ayrıca Birleşmiş Milletler, 2012 yılını, kooperatifçiliğin geniş kitlelerce daha iyi tanınması için « Uluslararası Kooperatifler Yılı » olarak ilan etmiştir. Bununla beraber, hemen hemen tümkooperatifler/kooperatifçiler, hiç bir resmi zorunluluk olmadığı halde 21 Aralık’ı kooperatifler günü olarak anarlar.

Bugünün anlamını daha iyi anlayabilmek için « Rochdale  haksever öncüleri »ni biraz daha yakından tanıyalım .

Rochdale Haksever Öncüleri

Rochdale Haksever Öncüleri kooperatifi,  İngiltere’de, Manchestere’in bir varoşu olan Rochdale’de , 21 Aralık 1844’de kuruldu. George Jacob Holyoake, “Rochdale Haksever Öncüleri Tarihi”[1](1893)  adlı yapıtıyla ,kooperatifçilik  yazınına önemli bir eser katmıştır. Pek çok yazar, bu eseri  ve  Rochdale öncülerini incelemiş ve bugünün kooperatifçilik ilkelerini,  Rochdale ilkelerini baz alarak, yeniden yorumlamışlardır.

1844’de Rochdale mağazasının açılmasında , daha önceki İngiliz işçi hareketini n kooperatif deneyimlerinden yararlanılmış ve onları sınırlayan etmenler  incelenmiştir.  Gıda maddeleri dışında başka mal alamayacak durumda olan bu  becerikli işçilerin yaşamını , endüstri  devriminin mekanizmaları, fakirlik, bir araya gelememek, vb.. git gide zorluyordu.  Grevlerin yanında  temel olarak işçinin özgürleşmesi için de mücadele  verilirken, politik yükümlülükte üstlenilmek durumda kalınmıştır. Kooperatifin kurulması için yapılan toplantı, başarısız bir grev sonrasında gerçekleştirilmiştir.  Tüketim kooperatifinin kurulması ve mağazanın açılmasında geçmişteki hatalardan ve eleştirilerden yararlanılmıştır. Rochdale üyeleri,  kendilerinden önce kurulan benzer amaçlı şirketlerin alım –satım biçimlerini incelemişler, ortakların tercihlerini belirlemişler, geçmiş uygulamalarda, elde edilen fazlaların yatırılan sermaye oranına göre dağıtıldıklarını gözlemlemişlerdir.  Ayrıca selefleri ile bir dayanışmanın da  uygulamaya konulması konusunu da düşünmüşlerdir.  Rochdale öncülerinin saptamış olduğu  kurallar, tüketim kooperatiflerin büyük çoğunluğunun  ve diğer kooperatiflerin  yönetiminde geçerliliğini  hala sürdürmektedirler. Bunlar şöylece özetlenebilir :

Kooperatifin çalışmasıyla ilgili olan kurallar :

piyasa fiyatları ile alım- satım yapma;

fazlanın satın almalarla orantılı olarak dağıtılması (risturn).

Kooperatifin yapısıyla ilgili olan kurallar : 

“bir insan, bir oy” deyimi ile  özetlenmiş demokratik yönetim ilkesi

üyelerin kooperatifçilik görevini yerine getirme niteliği;

ortak sayısının sınırsızlığı;

üyelerin dürüstlük temeli üzerinden seçimi;

siyasi ve dini tarafsızlık;

kazancın bir kısmının sosyal işler ve  geleceğe yatırım için ayrılması.

Bu kurallar, Rochdale öncesi kooperatif kurallarına göre oldukça zorlayıcıdırlar ve eşitsiz ortamdaki bir ekonomik var oluşunun temelini oluştururlar.

Gerçekten Rochdale kooperatifi çok hızlı gelişti. İlk kurulduğunda mağazasında tereyağı, şeker, un, yulaf unu ve birkaç mum ile çok zayıf bir mal stokuna sahipti. Sonraki üç ay içinde çay ve tütünü mağazaya soktular. Onlar miktardan çok mal kalitesine önem veriyorlardı. Altı yıl sonra üretim kooperatififine doğru yöneldiler. Bir değirmen aldılar, ancak sermayesi çok kısıtlı idi ; kaliteli ve çok miktarda buğday satın almaları önemli bir sorundu. 1854’de iki iplik fabrikası kurdular, 1860’da ikinci bir değirmen aldılar.

Bununla beraber komşu kentlerde yeni kooperatifler kurulmaya başladı. Rochdale kooperatifi 10 yaşına geldiğinde İngiltere de  kooperatif sayısı 1000’e yaklaşmıştı. Tüketim kooperatiflerinin çoğalması, toptan satın alma konusunda  yeni bir bölümün oluşması gereğini doğurdu. Zaten 1853’den beri diğer kooperatifler için bu görevi Rochdale öncüleri yapmaktaydı. 1864’de bu bölüm, ilk “wholesale society” (toptancı mağaza) adıyla, toptan satış için Kuzey İngiltere Kooperatif Şirketi’ne dönüştü {Bugünkü [Cooperative Wholesale Society (CWS)]’nin kökeni}.

Rochdale öncüleri zamanla, salt tüketim kooperatifi organizasyonuna yönellecektir. İzleyen yıllarda toptancı mağazaların çoğalması, XIX. yüzyılın ikinci yarısında kooperatif gelişmenin önemli olayını teşkil eder.

Rochdale öncüleri 1991’e kadar bağımsız varlığını sürdürebilmiştir. 1991’de Norwest Co-operative Society’ye geçti; 2007’de Manchester merkezli  “The Co-operative Group “ adlı melez bir şirket tarafından alınarak Rochdale öncüleri adıyla  tekrar işletmeye açıldı.

Rochdale öncüleri,  kooperatifçilik tarihinin en önemli   mihenk taşıdır. . Rochdale öncülerinin belgeleri,  Rochdale Boroughwide Kültürel Kurulu tarafından toplanmakta, korunmakta ve arşivlenmektedir. Rochdale öncülerinin ilk mağazasının açıldığı bina 1867’de satılmış, ancak daha sonra satın alınarak 1931’de müze haline getirilmiştir. Rochdale öncüleri 1976’da başka bir kooperatifle  birleşince, müzenin orijinal adı kaldırılmıştır. Ancak 1989’da tekrar orijinal adını geri aldı. (Bkz : http://www.rochdalepioneersmuseum.coop/)

*

Mevcut ekonomik yapının karmaşık yapısı içinde kooperatiflere mutlaka yer vardır. Kooperatifçilerin yolu uzun, zor, ama imkansız değildir. 21 Aralık’ın ertesinde günler hemen uzamaya başlar. İnsanlar, ekonominin sıkıntılarını, bunalımlarını sırtında taşıyacaklarına, bu sıkıntılarını kuracakları kooperatiflere taşıtabilirler. Bilindiği gibi sermayelerini birleştirenler anonim şirketleri kurarlar, sermayelerinin gelirlerini artırırlar. Sermayesi olmayanlar, ya da yeterli sermayesi bulunmayanlar, akıl ve becerilerini, kendi kimlikleri ile birlikte kooperatif şirketlerde birleştirebilirler. Böylece, piyasanın ezici çarkları arasında emeğini ve /veya ürettiği mal ve hizmetlerini daha iyi değerlendirebilecek bir piyasa aracına, yani kooperatiflere, sahip olabilirler.

2012 yılında, kooperatifçilik tarihinin çok önemli kavşaklarından biri yaşandı. Tarihinde ilk kez “Kooperatiflerin İnanılmaz Gücü” konulu “Uluslararası Kooperatifler Zirvesi” gerçekleştirildi. Zirveni sonuç bildirgesinde düzenleyici kurulun en etkin üyesi ve dünyadaki kooperatif bankalarının en güçlülerinden bir olan “Mouvement Desjardins”in  başkanı Monique Leroux, kooperatif devrimini ilan etti ve kooperatif modelin teşvik eylemlerine yükümlenmeğe herkesin katılmasına çağırdı : “ Biz, kooperatifçiliği daha ileriye götürmek için lider gibi hareket etmeliyiz.[2]”

Dünyanın en kısa gününde başlanan bu uzun ve çilekeş yolculuklarda görev almış herkese şükranlarımı sunar, bu yolda ısrarla yürümek isteyen kooperatifçilerin geleceğinin aydın olacağı bilinciyle, 21 Aralık “ Dünya Kooperatifler Gününü” kutlarım.

Dr. T. Ayhan ÇIKIN

Kaynakça :

·         Ayhan ÇIKIN, Ali Rıza KARACAN. Genel Kooperatifçilik, E. Ü. Ziraat Fakültesi Yayınları, İzmir,1994.

·          T. Ayhan ÇIKIN, « Ekonomi ve KooperatifProje », http://kooperatifcinindefteri.blogspot.com/search?updated-max=2011-11-09T14:28:00-08:00&max-results=7

·         Jean-François Draperi , http://www.alternatives-economiques.fr/rochdale--societe-des-equitables-pi_fr_art_223_31327.html

·         http://en.wikipedia.org/wiki/Rochdale_Pioneers

·         http://www.multilingualarchive.com/ma/enwiki/fr/Rochdale_Pionee

·         http://www.co-op.ac.uk/our-heritage/rochdale-pioneers-museum

·         http://fr.mapsofworld.com/cities/uk/manchester/rochdale-pioneers-museum.html