Fazla Çalışma (Fazla Mesai) - Ücret

Bu yazımızda fazla çalışma(fazla mesai) konusuna ilişkin merak edilen konuları ele alacağız. Fazla çalışmaya ilişkin düzenlemeler 4857 s. İş Kanunu`nun 41 ve devamı maddeleri ile konuya ilişkin olarak çıkarılan Yönetmelikte düzenlenmiştir. Öncelikle fazla çalışmanın nasıl tanımlandığı üzerinde durmak gerekir.

Fazla çalışma(fazla mesai) nedir?

Fazla çalışmaya ilişkin tanımlama yönetmelikte yapılmıştır. Buna göre; “Fazla çalışma: İş Kanununda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmaları ” ifade ettiği belirtilmiştir. Görüldüğü üzere fazla çalışmanın belirlenmesinde haftalık çalışma süresi esas alınmaktadır. Ancak şu hususu önemle belirtmek gerekir ki; bu düzenleme nisbi emredici niteliktedir. Yani taraflarca anlaşılması halinde işçi lehine olmak üzere farklı düzenlenebilecektir. Ancak taraflarca kararlaştırılsa da işçi aleyhine ve yasal sınırın üstünde belirlenmesi mümkün değildir. Yargıtay 7. H.D.,  haftalık çalışma süresinin 60 saat belirlenmesi ve ancak bu süreden sonraki haftalık çalışmaların fazla mesai olarak değerlendirileceğine ilişkin iş sözleşmesinin ilgili kısmını geçersiz saymış ve 45 saati aşan çalışmaların fazla çalışma olarak sayılması şeklinde karar vermiştir( 2014/10440 E. , 2014/18945 K. sayılı ve 13.10.2014 tarihli kararı).

Ancak bazı çalışanlar için haftalık normal çalışma süresi farklı olarak belirlenmiştir. Maden işçilerinin günlük çalışma süresi 7,5 saat ve haftalık çalışma süresi de 37,5 saat olarak belirlenmiştir(4857 s. K. md. 63). 4857 s. Kanunun 42 nci ve 43 üncü maddelerinde sayılan hâller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz(4857 s. K. md. 41).

Fazla çalışmanın dışında bir de “fazla sürelerle çalışma” kavramı söz konusudur. Buna ilişkin olarak yönetmelikte, “Fazla sürelerle çalışma: Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmaları,” şeklinde tanımlama yapılmıştır. Sözleşmede bu şekilde bir düzenleme olduğunda haftalık 45 saatten sonraki çalışmalar yine fazla çalışma kabul edilecek, ancak normal haftalık çalışmadan sonra ve 45 saat arasında kalan süre “fazla sürelerle çalışma” olarak kabul edilecektir. Buna göre örneğin, iş sözleşmesinde haftalık normal çalışma süresi 40 saat olarak belirlendiğinde; 45 saate kadar olan 5 saat fazla sürelerle çalışma zamanı, haftalık çalışmada 45 saatin aşılması durumunda ise aşan süreler fazla çalışma olarak kabul edilecektir.

Fazla çalışmanın belirlenmesinde, 4857 sayılı Yasanın 68 inci maddesi uyarınca ara dinlenme sürelerinin de dikkate alınması gerekir.

Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir(4857 s. K. md. 63). Günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağı Kanunda emredici şekilde düzenlendiğine göre, bu süreyi aşan çalışmaların denkleştirmeye tabi tutulamayacağını ve zamlı ücret ödemesi veya serbest zaman kullanımının söz konusu olacağı kabul edilmelidir.

Fazla çalışma yaptırabilmek için aranan şartlar nelerdir?

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yıl başında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır(Yönetmelik md. 9).

Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz(4857 s. K. md. 41). Ancak uygulamada fazla mesai süresi sıkça 270 saati geçebilmektedir. Buna ilişkin cezai bir yaptırım Kanun`da düzenlenmemiştir. Bu sınırlamaya rağmen işçinin daha fazla çalıştırılması halinde, bu çalışmalarının karşılığı olan fazla mesai ücretinin de ödenmesi gerektiği açıktır. Yasadaki sınırlama esasen işçiyi korumaya yöneliktir(Yargıtay 9.HD. 18.11.2008 gün 2007/32717 E, 2008/31210 K.).

İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez. Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir(4857 s. Kanun md. 69).

Fazla çalışma karşılığı ödenmesi gereken ücret nedir?

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir(4857 s. K. md. 41). Bu durumda örneğin, işçinin saat ücreti 10 TL ise fazla çalışma olarak yapılan her bir saat için işçiye ödenecek ücret tutarı, normal saat ücreti olan 10 TL`ye % 50 oranda ekleme yapılarak 15 TL olarak ödenecektir.

Yukarıda tanımını yaptığımız “fazla sürelerle çalışma”, aksine bir düzenleme olmadıkça ödenecek ücret yönünden fazla çalışmadan ayrılır. Buna göre; fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir. Yani kişinin saat ücreti 10 TL ise 45 saate kadar olan fazla sürelerle çalışması karşılığında ödenecek ücret her bir saat için % 25 arttırılarak 12.5 TL olacaktır.

İşçi zamlı ücret yerine bu süreleri serbest zaman şeklinde kullanabilir mi?

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir(4857 s. K. md. 41).

www.gurselavukatlik.com

Av. Erdoğan KAYA