Haleb ordaysa, arşın burada

“Ben Haleb’de iken şu kadar arşın atlardım”

Diye bol keseden atanlara söylenirmiş.…

&

“Bir dirhem et, bin ayıp örter.”

“İki dirhem bir çekirdek.”

“Fersah – Fersah ileri.”

Böyle ne kadar çok sözlerimiz vardır. Halen kullanırız. Bir yere gitmek için hazırlandığımızda ya kendimize ya da yakınlarımız bize söylerler.

“Ooo Maşallah iki dirhem bir çekirdek olmuşsun.”

Ne güzel.

İyide nedir iki dirhem bir çekirdek demişmiyiz? Bence dememişiz. Sadece onun bir iltifat olduğunu biliriz de nasıl bir iltifat olduğunu hiç düşünmeyiz. İki dirhem herhalde az yani zayıf gibimi düşünürüz kendimizi diyelim öyle olsun. Ya çekirdek nedir? Bakın bunun aslı nasılmış:

Dirhem, bir okkanın dörtyüzde biriymiş.

Çekirdek, 5 santigratlık bir kuyumcu ölçüsüymüş. Bir şey anladınız mı?  

Daha bitmedi mesela:

Bir dirhem et bin ayıp örter. Demişler ya. Bu o zamanlar etli butlu kadınların makbul olduğunu gösteriyorki, şimdilerde çok işe yaramıyor.

Bunun gibi bir çok sözler var. Eski tartı ölçülerinin günlük kullanıma nasıl girmiş olduğunu gösteriyor. Bunlar hoşumuza giden sözlerde içlerinde gizli olan asıl bilgilerden haberim yok…

Mesela hala kullanmaz mıyız? Birisi yaptığı şeyi abartırsa, bizde görmek istersek, daha çok inanmazsak:

“Halep orda ise arşın burda” demez miyiz? Deriz…

En iyisi biz Osmanlı dönemi kullanılan bu ölçüleri bir öğrenmeye çalışalım bakalım aslı neymiş…

Uzunluk Ölçüleri

Arşın, parmak ucundan dirseğe kadar olan uzunluğu ifade eder.

Farsça arş kol, in de bu demektir. Arş, eski Türkçede de adım manasına gelir. Arapların zra’ adlı 48 santimetrelik mikyasına (ölçüsüne) yakındır.

İki arşın vardı.

Mimar arşını, mimarî işlerde yer ölçüsüdür. 75,8 santimetredir.

Çarşı arşını, kumaş ölçmekte kullanılır. 68 santimetredir.

Kumaş, elde tutulup dirseğe dolandırılarak ölçülür. Çünki umumiyetle el ile dirsek arası bir zra’dır.

İpekli kumaşları satarken, halka pahalı göstermemek için, bunlarda arşından biraz daha kısa olan endâze kullanılırdı.

Farsça endaz (atan) kelimesinden gelir.

65,25 santimetredir. 

Arşının dörtte birine urub denir.

Arapça dörtte bir demek olan rubu’dan bozmadır. “

Ben Haleb’de iken şu kadar arşın atlardım” diye bol keseden atan birine

“Haleb ordaysa, arşın burada” demişler.

Bir halk türküsünde, sevdiğinin belinin ince olduğunu anlatmak için

“Ölçelim de o güzelin ince belini, Bir gümüş endâze ile” mısraları kullanılmış.

Ağırlık Ölçüleri

Dirhem, küçük ve hassas şeyleri ölçmekte kullanılırdı.

Dirhem, bir okkanın dörtyüzde biridir.

Tarih boyu farklı yerlerde farklı ölçülere gelmekte ise de, Osmanlılarda 3.148 grama tekabül eder.

Bir dirhem, 70 arpa ağırlığında olup, 14 kırât idi.

Süsünde hiçbir şeyi ihmal etmeyenlere “İki dirhem bir çekirdek” denirdi. 

Çekirdek, 5 santigratlık bir kuyumcu ölçüsüdür.

1,5 dirhem bir miskal; 400 dirhem

1 okka, 6 okka

1 batman, 44 okka

1 kantar, 4 kantar da 1 çeki gelir.

Çeki takriben 250 kilodur.

Okka, Arapça ukıyye kelimesinden gelir.

Şehir ve kasabalara göre değişmekle beraber, umumiyetle 1282 gramdır.

Hacim Ölçüleri

Kile, hububat ölçeğidir.

Çeşitli şehirlere göre ölçüsü değişirdi.

İstanbul kilesi zahîrenin cinsine göre 18–20 okka (ortalama 25 kilo) idi. 

Kilenin küsuratına kutu (god, kot, godik)denir.

8 kutu bir İstanbul kilesidir.

Bir kutu 2,5 okka ve 3,21 kilodur.

Bir İstanbul kilesi 4 şinik idi.

Gemilerde de kile kullanılırdı.

36 kile bugünki 1 tonilatodur.

Fıkıh kitaplarında yer alan başka hacim ölçüleri de vardır.

Bunların en meşhuru sa’dır. 

Sa’, 1040 dirhem buğday veya arpa alan bir ölçektir.

4,2 litre sudur.

Bu ölçü, Hanefî mezhebine göredir.

Fıtra, yarım sa’ buğdaydan verilir.

1 sa’ dörtmüd mercimek alır.

Bir müd, iki avuç dolusu mikdar olup,

2 rıtldır.

Böylece 1 sa’, 8 rıtl eder.

1 rıtl, 130 dirhemdir. 

Menn, batman demek olup, iki rıtldır.

1 farak, 36 rıtl, yani 4680 dirhemdir.

1 vesk, bir deve yükü demek olup,

60 sa’ eder ki, 62400 dirhem veya 250 litredir.

1 habbe, 1 dirhemin kırksekizde biridir.

1 kırba, 50 men, yani 13000 dirhem veya 32 okiyye olup,

bazı mahsullerin vergisinin tahsilinde kullanılırdı.

Bir de kafîz vardı ki, hem 12 sa’ mikdarında hacim, hem de 144 zra’ murabba mikdarında mesâhâ ölçüsü olarak kullanılırdı.

Bir cerîb, 10 kafîz idi.

Mesâfe Ölçüleri

Bir konaklık, yani bir günde düz yolda yaya olarak gidilebilecek mesâfeye merhale denir.

6 fersah eder.

Bir fersah üçmil eder.

1 mil, 4000 zrâ’ eder.

Bir zra’ her biri 2 cm olan 24 parmak uzunluğundadır.

Böylece 1 zra’, 48 cm, 1 mîl, 1920 metre, 1 fersah 5760 metredir.

1 merhale, 34,560 km eder.

Bir de berîd vardır ki, 4 fersah uzunluğundadır.

Mukayese gerektiğinde “fersah fersah ileri” denir.

Mesâhâ Ölçüleri

Mesâhâ ölçüsünde zra’-ı mimarî kullanılırdı.

Bu, mimar arşını diye de bilinirdi.

75,8 santimetre idi.

Başka ölçüler de vardı.

1 parmak, 3,15 cm; 1 hat, 0,263 cm; 1 kadem (ayak) ½ zra’; 1 kulaç 5 kadem veya 2,5 zra’ idi.

Kulaç, daha ziyade hafriyatta kullanılırdı.

4 parmak 1 kabza; 6 zra’-ı mimarî 1 kasba idi.

Uzunluğu ve genişliği birer kasba mikdarı yere aşirdenirdi ki, 36 zra’-ı mimarî eder. 10 aşir, 1 kafîz idi.

Bir çift öküz ile sürülüp ekilebilen yere 1 feddan denirdi.

Anadolu’da arâziyi ölçmek için dönüm kullanılırdı.

1 dönüm, 1600 zra’-ı mimarî murabbaı (karesi) olup, 919 metrekaredir.

Son zamanlarda takriben 1000 metrekare kabul edilirdi.

Her dönüm, dört evlek idi.

Bir dönümlük yer için, Şam’da hattâtîveya rummânî tabirleri de kullanılırdı.

1869 tarihli bir nizamnâme ile bütün ölçüler için vâhid-i kıyâsî (birim) tesbit edildi. Buna göre uzunluk ölçüsü olarakmetre (veya zra’-ı âşârî) kabul edildi.

1 metre, 1 zra’-ı mimarî, 7 parmak, 7 hat ölçüsünde idi.

Bin metreye, 1 miryametro(veya fersah-ı âşârî) denildi.

Sonraları bir dönüm 1000 metrekare kabul olundu; 10000 metrekareye ise cerîb veya hektar adı verildi.(alıntı)

Güzel zamanlarınız olsun…

Nazan Şara Şatana

http://www.facebook.com/#!/profile.php?id=100002892442552

http:// https://twitter.com/#!/nazansarasatana