Kök hücre nakli

Kök Hücre Nedir?

Kök hücre, insanın ana rahminde döllenmesinden sonra oluşmaya başlayan ilk hücrelerdir.  Son yıllarda tıp alanındaki en büyük gelişmelerden biri olarak kabul edilir. Kemik iliği, kök hücresi; kemik iliği ve kan hücrelerini üreten hücrelere denir. Kan hücreleri dokulara oksijen sağlayan ya da mikroplara karşı vücudu koruyan ve kanamalara karşı savunan hücrelerden meydana gelir. Kemik iliğinin çalışmaması durumunda kan hücrelerinde azalma olmakta ve hastanın hayatı riske girmektedir. Aktarılan hücreler, vücudun hangi bölgesi olursa olsun, kısa sürede o bölgenin özelliklerine ayak uydurarak tranform olmaktadır. Hasar gören organlara uygulandığında o bölgeyi tamamlayıp kısa sürede eski haline dönmesinde yardımcı olabiliyor. Kök hücreler, kendini yenileyebilme ve özerk hücreler üretilme gibi ünik bir özelliği sahip olan, çok özel hücre tipleridir.

Kök hücrelerin çoğu, tüp bebek sahibi olmak isteyen anne baba adaylarından alınan yumurta örneklerinden kullanılmayanlarından elde edilmiştir. Yetişkinlerdeki kök ve öncül (progenitör) hücreler vücudun iyileştirilmesinde ve onarılmasında görev alıp, yetişkin dokuları yenileyebilme özelliğine sahiplerdir. Günümüzde yüksek miktarda değişkenlik gösterebilen kök hücreler, kemik iliği nakilleri gibi tıbbi tedavilerde yaygın olarak kullanılmaktadır. Kök hücre nakli bazı kan hastalıkları ve kemik iliği yetmezlikleri ile doğumsal kan hastalıklarının tedavisinde başvurulan yöntemlerden biridir.Kök hücreler, kemik iliği ve kanda bulunan tüm  hücreleri üretebilme yeteneğine sahiptir.

Kök hücre nakli ilk yıllarda sadece kemik iliğinden alındığı için kemik iliği nakli adını almışsa da günümüzde daha sıklıkla kanda dolaşan kök hücreler kullanılarak nakiller yapıldığından hematopoetik (kan yapıcı)  kök hücre nakli daha sık kullanılmaktadır.

Bir hücrenin kök hücre olabilmesi için şu iki özelliğe sahip olması gerekmektedir:

Kendini-yenileme: Farklılaşmamış evresini devam ettirerek, çok sayıda hücre bölünmesi yapabilme özelliği.
Yetkinlik: Özelleşmiş hücre tiplerine farklılaşabilme yetisi. Kök hücrelerin herhangi bir olgun hücre tipine değişme yeteneği veren multipotent ya da unipotent özellikte olmalarını gerekmektedir. Bundan ayrı olarak; kök hücre işlevinin bir geri-besleme şekliyleyle düzenlendiği de söylenmektedir.

Erişilebilir olan, erişkin kök hücre kaynakları ise 3 tanedir, bunlar;

Kemik iliği; femur ya da leğen kemiğinden biyopsi ile alınması ve hücrelerin saflaştırılma işlemlerinin yapılması gerekir.
Yağ (adipoz) doku (yağ hücreleri) ; liposakşın ile alınması ve saflaştırmaları gerekir.
Kan, donörden alıcıya kan bağışına benzer şekilde kanın içinden geçtiği ve kök hücrelerin süzüldüğü “ferez” yardımıyla saflaştırma yapılarak sağlanır.

Kök hücreler ayrıca gebeliğin bitimi yani doğumdan hemen sonra umbilikal kord kanından da elde edilebilir. Bütün kök hücre tiplerinde kendinden elde en az riski taşır ve bankalarda saklanılarak sonrası için kullanılabilirler. Ancak son çalışmalar kanser tedavilerinde otolog kök hücre kullanımının riskli olabileceğini de söylemektedir. Bunun için hücre kültür ortamlarında yapay olarak yetiştirilmeleri ve bu ortamlarda kullanılacak hücre tipine göre değiştirilmeleri gerekmektedir.

Kemik İliği/Kök Hücre Nakli Nedir?

Kök hücre nakli, önce hastanın kemik iliği tamamen veya bir kısmının boşaltılarak, doku grubu uyumlu ve tamamen sağlıklı bir bireyden edinilen kök hücrelerinin buraya yerleşmesi, çoğalması ve sonuçta kötü veya iyileştirilmesi güç birçok hastalıkların iyileştirilmesi, ortadan kaldırılması işlemlerinin tümüne denilir. Kök hücre nakli bazı kötü ve iyi huylu kan hastalıklarının tedavisinde kullanılan  yöntemlerinden birisidir.Nakil sırasında kullanılan kök hücreler kandan, kemik iliğinden veya göbek kordonundan sağlanırlar.Nakil amacıyla kullanılan kök hücreler üç kaynaktan elde edilir: Kemik iliği, kandan veya göbek kordonu. Allojeneik kök hücre nakillerde kök hücre kaynaklarına hangisinin kullanılacağı hastanın altta yatan hastalığı, hastalık durumu, verici özellikleri ve verici tercihine göre belirlenir. Otolog nakillerde (kendinden olan) genellikle kullanılan kök hücre kaynağı genellikle kandan elde edilir.

Hastanın kendi kanından kök hücre toplanacaksa otolog nakillerde, hastadan kök hücreler hastalığın en uygun olduğu dönemde, eğer allojeneik nakilse sağlıklı vericiden toplanır. Kök hücreleri kana çıkarabilmek için tek başına büyüme faktörü 4-6 gün süreyle uygulanır. Hastadan otolog nakillerde kök hücre toplamadan önce kemoterapi de kullanılabilir. Otolog nakillerde toplanan hücreler aylar hatta yıllarca nakil gününe kadar nakil merkezinin ilgili biriminde özel yöntemlerle saklanır. Allojeneik nakillerde genelde hücreler hemen nakledilir.

Nakil amacıyla kullanılan kök hücreler kemik iliğinden, kandan ya da göbek kordonundan sağlanabilir. Nakil uygulaması için ilk önce yalnızca kemik iliğinden kök hücre elde edildiğinden işlem geleneksel olarak kemik iliği nakli olarak adlandırılmışsa da kemik iliği deyimi tercih edilmektedir.

Hastaya başka birisinden kan yapıcı kök hücre verilerek yapıldığında allojeneik kök hücre nakli, kendi kök hücrelerinden yapıldığında otolog kök hücre naklinden söz edilir. Hastaya hangi tür nakil yapılacağı hastaya, hastalığın şekline veya mevcut hale göre karar verilir.

Başkasından yapılan nakillerde öncellikle tam uyumlu, tam uyumlu (8/8) verici yok ise tama yakın (7/8 veya 9/10) veya kısmi (yarı yarıya uyum=haploidentik) doku uyumlu vericilerden yararlanılır. Bu kişiler öncelikle aile bireyleri veya uygun aile bireyi vericisi yok ise akraba olmayan vericiler olabilir. Göbek bağı kanından yapılan nakillerde ise uyum 6/6, 5/6 veya 4/6 düzeyinde olabilir. Ancak burada seçim de ek olarak bankalardaki kordon kanlarının hücre miktarı, saklanma yılı vb başka özellikler ile HLA uyumu birlikte değerlendirilir. Kök hücre naklinde  öncelikle hastanın kemik iliği yüksek doz kemoterapi verilerek boşaltılıp, yerine doku grubu uyumlu vericiden alınan kök hücreler verilerek alıcının iliğine yerleşip, çoğalması ve böylece hastanın altta yatan kan hastalığının düzelmesi sağlanır.
 Hastaya doku grubu uyumlu kardeşi, akraba veya akraba dışı sağlıklı kişinin kök hücreleri verilirse allojeneik kök hücre nakli, hastanın kök hücrelerinin alınıp tekrar kendine verilmesine otolog kök hücre nakli, hastanın tek yumurta ikiz kardeşinden alınan kök hücrelerin hasta kardeşe verilmesine sinjeneik kök hücre nakli adı verilmektedir. Yapılacak nakil türüne hastanın durumu ve altta yatan kan hastalığına göre karar verilir.

Kök Hücre Nakli İle Tedavi Edilebilen Hastalıklar Hangileridir?

Teoride kanserden parkinson’a, hatta alzheimer’a kadar birçok hastalık için çözüm olabileceği düşünülmektedir. Ancak muhafazakar kesim, yeni bir embriyonun yeni bir hayat olduğunu söyleyerek, etik açıdan kürtaja karşı çıktıkları gibi yok etmek üzere yeni bir embriyon üretilmesine de itiraz etmektedirler. Kongre böylesi araştırmalara fon sağlamayı reddetmektedir. Bu sebepler kök hücrenin denenme alanları kısıtlanmaktadır.

Kök hücre naklinin uygulandığı iyi ve kötü huylu kan hastalıkları şunlardır:

- Akut miyeloblastik ve akut lenfoblastik lösemiler (AML, ALL)
- Kronik miyelositik lösemi (KML)
- Hodgkin ve non-hodgkin lenfoma
- Multiple miyelom
- Kemik iliği yetmezlik sendromları (miyelodisplastik sendrom, aplastik anemi)
- Paroksismal nokturnal hemoglobinüri
- Kalıtsal hastalıklar ( Talasemi, immün yetmezlik hastalıkları…)
- Primer amiloidoz
- Solid kanserler (Testis kanseri, over kanseri)

Prof. Dr. Bülent Tıraş