Kutadgu Bilig

Kutadgu Bilig

Türkçenin kullanım alanını genişleten Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig adlı yapıtıdır. Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacip tarafından 1069 yılında tamamlanmış ve Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han’a sunulmuştur. Yapıtın adı “Kutlu Olma Bilgisi” biçiminde günümüz Türkçesine aktarılabilir. “Balasagunlu Yusuf’un yapıtının ana düşüncesini oluşturan bilginin yüceliği, bilgili olan insanın hayvandan ayrılan ve yücelen insan olduğu savı, İbniSina –Farabi yoluyla Aristo ve Eflatun’a kadar ulaştığı da araştırmacılar tarafından ileri sürülmüştür.”( Dilaçar, Kutadgu Bilig İncelemesi)

Kuadgu Bilig’in üç yazması vardır. Herat, Fergana ve Kahireyazmalarıdır. Uygur yazısıyla olan Heratyazması, Avusturyalı tarihçi Hamer sahaflarda bulunup satın alınır ve Viyana’ya götürülür. Bu nedenle “Viyana yazması” diye de anılır. Arap harfleriyle yazılmış olan Kahire nüshası,1896’da Kahire Hıdivlik Kütüphanesi’nin müdürü Dr. Moritz tarafından ortaya çıkarılmıştır.Fergananüshası,Zeki Velidi Togan tarafından Fergana’da bulunmuştur. Bu yazma, Taşkent’tedir. Türk Dil Kurumu, 1942 ve 1943’ta üç nüshanın özgün basımını gerçekleştirmiş. Reşit Rahmeti Erat’ın hazırladığı çevriyazı, 1947’de ve 1979’da basılmıştır.

Kutadgu Bilig, Karahanlılar çağı Türk toplumunun siyasal ve ekinsel yapısının özelliklerini sergiler. Bir yönetim ve siyaset yapıtıdır.Yönetim,”töre”den güç alır. Kutadgu Bilig’de  “töre” sözcüğü yasa karşılığıdır. Han,”töre”yi simgeler. Yapıtta töre; doğruluk, iyilik, eşitlik, kişilik (insanlık) ilkelerine bağlanır. Devlet yönetim örgütüyle toplumsal kesimler sergilenir. Genel çizgileriyle yönetenler, yönetilenler ele alınır; ancak toplumsal sınıf ayırımından uzak durulur. Yönetimin demokratik olması öğütlenir:” Ey bey, tapukçu kullarını iyi tut, onları yükselt, beğlerin kudreti, tapukçularla artar.”(bk. Kutadgu Bilig, TDK yayını, s.61)

Kutadgu Bilig’de betimlenen yaşam ve idealleştirilen kişiler, sadece şairin devrindeki kişiler değildir. Ondan çok daha önceki bir zamana ilişkin tiplerdir. Bir yönü ile bir öğüt niteliğinde olan Kutadgu Bilig, başka yönü ile de bir siyaset bildi niteliğindedir. Kutadgu Bilig, hem devlet örgütü, hem de toplumdaki bireyler ve onların toplum içindeki sosyal durumları ve görevleriyle ilgilidir.

Yapıt, dört kişinin münazara tarzında diyalogları biçiminde düzenlenmiştir.Kutadgu Bilig, alegorik(simgelerle göz önünde canlandırma) biçimindedir. Münazaranın kahramanları dört kişiden oluşmasına karşın, genel olarak ağırlık noktaları, konuşmalar iki kişi arasında geçer. Hükümdar Kün Toğdı, doğru yasayı, adaleti; Vezir Ay Toldı, kut’u (uğur, baht, talih, mutluluğu) ;vezirin oğlu Öğdülmiş us ve zekâyı; Odgurmuş ise akıbet’i, ahıret’i simgelerler.Kutadgu Bilig, devleti yönetenlerin nasıl davranmaları gerektiğini, halkın ideal bir devlet tarafından nasıl mutlu  edilebileceğini, insanların toplum içerisindeki görev ve sorumluluklarının neler olduğunu anlatan dinsel, ahlaksal ve sosyal görüşlerin ağır bastığı manzum bir yapıt olup aruzla yazılmış 6645 beyittir. Klasik mesnevi tarzında tevhit ve nat’lar ile başlar. Bütün Türkler bu dönemde Karahanlı Türkçesini kullanmışlardır. Doğaldır ki bunu yazı dili için söylüyoruz. Bu devrede gerek Türk dilinde gerekse Türk kültüründe önemli değişmeler olmuştur. İlk yıllarda yapıtlar, Uygur harfleriyle yazılır; ancak, İslamlığın etkisiyle Arapça, Farsça ağırlıklı dil ürünleri yaygınlaşır. Kutadgu Bilig’de Türkçe yapıtların azlığından dert yanılmaktadır.             

                     Arapça tecikçe kitaplar öküş

                   Bizim tilimizke burungu okuş.” (Kutadgu Bilig, TDK yayını, s.25)

Bugünkü Türkçeyle:(Arapça, Farsça kitaplar çoktur ama bu yapıt bizim dilimizde ilk kitaptır).Türk dili ve ekini bakımından çok önemlidir. Arapça, Farsça sözcük sayısı,100–120 dolayındadır. Arapça, Farsça terimlerin Türkçe karşılıkları kullanılır. Eski Türk beylerinin öğütlerine başvurulur.

                   “Bor içmes kerek ked özin tutguçı

                   Özin tutguçı er bulur kut, küçi”

(Elçi, şarap içmemeli ve kendini yitirmemelidir. Kendini tutan kişiler, kut ve güç bulurlar.(Eski Metinler Antolojisi, s.92–96)

“                 Kişi edgülügke kılur edgülük

                   Biringe yanutı kılur on ülük”

(Kişi, iyiliğe karşı iyilik etmeli, bir iyiliğe on kat iyilikle yanıt vermeli).(Kutadgu Bilig,TDK yayını, s.77

.Türk dilinin İslamlıktan sonraki ilk büyük dil ürünüdür. Türkçenin ilk özgün dil anıtıdır. Dil konusunu işleyen dizeler, günümüz Türkçesi’yle şöyledir:

                   Dildedir mutluluk dildedir değer;

                   Dili olmayana insan mı derler?

                   İnsanda dilince değişir kader;

                   Ya yurda baş olur ya başı gider.

Kutadgu Bilig’de dilin önemi şu şözlerle de belirtilir: “İnsan,saadeti dil ile bulur. Geçmişi geleceğe bağlayan güçlü bir kültür mirasıdır. Türk yazınında ondan daha eski manzum mesnevimiz yoktur,”(Kutadgu Bilig, TDK yayını, s.35)