Nevruz bayramının Eskiçağ'a uzanan kökleri

Geçim ekonomisi tarıma dayanan toplumlarda bereketlilik ve tarımsal verimlilik hayati bir öneme sahiptir. Antik çağ toplumları da ekonomileri büyük oranda tarımsal üretime bağlı olan toplumlardı. Bundan dolayı Eskiçağ toplumları, tarımsal verimliliği arttırmak için çeşitli dinsel ritüeller ve mitoslar geliştirmişlerdir. Günümüzde halen birçok kültürde önemli bir yere sahip olan Nevruz bayramının kökeni de verimlilik ve tarımsal üretimle ilgili antik çağ geleneklerine dayanmaktadır.

Sümerler, Assurlular, Babilliler, Hititler, Mısırlılar ve Eski Yunanlılar gibi bir çok Eskiçağ toplumunun tarımsal verimlilikten sorumlu olan çeşitli Tanrıları vardı. Onların mitolojilerinde kanıt bulmuş inanışlarına göre, bu Tanrıların bazı nedenlerden ötürü işlerini ihmal etmeleri, yeryüzünde büyük bir kargaşaya yol açar ve verimsizlik baş gösterirdi. Buna bağlı olarak bitkiler kurur, toprak verimsizleşir ve insanlar açlık çekmeye başlarlardı. Antik çağ insanı bu tür rahatsız edici durumlarla karşılaşmamak için Tanrılarına kurbanlar sunar ve Tanrılarının onuruna çeşitli şenlikler ve bayram törenleri düzenlerdi. Bu törenler tek Tanrılı dinlerin ortaya çıkmasından sonra da toplumların içinde yaşamaya ve bahar bayramı adı altında kutlanmaya devam edilmiştir.

Nevruz adı altında kutlanan bayramın kökeni, Sümerlilerin Tammuz ayinlerine kadar uzanmaktadır. Yazıyı bulan ve ilk kez kullanan Sümerlilerin mitolojik öyküleri de kültürlerinin daha bir çok unsuru gibi kendilerinden sonra gelen toplumları etkilemiş ve onlarda da benzer mitoslar yaratılmasına sebep olmuştur. Bu mitolojik öykülerden konumuzla ilgili olanının ismi, Dumuzi ve İnanna mitosudur. İlgili mitosun iki farklı versiyonu vardır ve bunlardan bir tanesi doğrudan doğruya tarımsal verimlilikle ilgilidir. Tammuz ayinlerinde canlandırılan mitosta budur. Bu mitosa göre, tarımsal verimlilik ve bitkilerin büyümesiyle ilgili bir Tanrı olan Dumuzi, bilinmeyen bir sebepten dolayı yer altındaki ölüler ülkesine gitmiş ve orada ölüler ülkesinin Tanrıçası Ereşkigal’in tutsağı olmuştur. Tanrı Dumuzi’nin eşi olan aşk Tanrıçası İnanna ise ülkenin içine düştüğü kötü duruma müdahale etmek ve eşini ölüler ülkesinden yeryüzüne çıkarabilmek için onun ardından ölüler ülkesine gidip uzun ve zorlu mücadelelerin ardından Dumuzi’yi yer altı ülkesinden kurtarmayı başarmıştır. Dumuzi’nin yeniden dünyaya dönüşü ve bunun ardından doğanın yeniden canlanışı, Mezopotamya halkları (Sümer, Assur, Babil) tarafından Tammuz ayinleri adı verilen törenlerle kutlanırdı.

Assur-Babil mitolojisinde de bereketlilikle ilgili bu öykü ufak bazı farklılıkların dışında aynı şekilde yer almaktadır. Yer altına inen Sümerli bereketlilik Tanrısı Dumuzi’nin adı Sami dillerinde Tammuz, aşk ve savaş Tanrıçası İnanna’nın ismi ise İştar olmuştur. Dolayısıyla söz konusu öykü, Assur-Babilonya mitolojisinde Tammuz ve İştar ya da İştar’ın yer altına inişi mitosu olarak geçmektedir.

Bereketlilikle ilgili Tanrı’nın ortadan kayboluşuyla baş gösteren karmaşaya ilişkin diğer öykümüz ise Hitit mitolojisinden: Hititlerin bereketlilikle ilgili Tanrısı Telipinu, mitosta belirtilmeyen bir sebepten ötürü çok kızar ve ülkeyi terk eder. Telipinu’nun babası olan Fırtına Tanrısı Teşup, Telipinu’yu bulup geri getirmesi için birçok Tanrıyı görevlendirir ancak bunların hiç biri onu saklandığı yerden çıkarıp, geri getirmeyi başaramaz. Bu arada Telipinu’nun ortadan kaybolması, ülkede kuraklık ve açlık baş göstermesine sebep olmuş ve kaybolan Tanrı’nın bir an evvel bulunarak geri getirilmesi hayati bir konu haline gelmiştir. Hitit Tanrıçalarından biri olan Hannahanna, Telipinu’yu bulup geri getirmesi için bir arıyı görevlendirir. Arı, Telipinu’yu bulur, onu sokarak yatmış olduğu derin uykudan uyandırır ve ülkeye geri dönmesini sağlar. Telipinu’nun geri dönüşü ve bitkilerin yeniden canlanması şenliklerle kutlanır.

Yunan mitolojisindede benzer bir öykü bulunmaktadır. Demeter ve Persephone ismindeki bu mitolojik anlatıya göre, Zeus ve bereketlilik Tanrıçası Demeter’in kızı olan Persephone, yeraltı ve ölüler ülkesinin Tanrısı Hades tarafından kaçırılarak ölüler ülkesine götürülür ve karanlık ölüler ülkesinin Tanrısı Hades tarafından eş olarak alınıp burada yaşamaya mecbur bırakılır. Kızını taparcasına seven Tanrıça Demeter, Persephone’nin kaçırılmasına duyduğu öfkeden dolayı toprağı bereketlemeyi reddeder. Bunun sonucunda açlıktan kırılan insanlar, Tanrıça Demeter’e yalvarmaya ve yardım istemeye başlarlar. Tanrıça Demeter, kızı kendisine geri verilmedikçe kesinlikle bereketliliğin geri gelmesi için kılını bile kımıldatmayacağını söyler. Sonunda araya giren Tanrılar Tanrısı Zeus, Hades ile konuşarak Persephone’nin yılın belli bir bölümünü annesinin yanında geçirmesi konusunda onu ikna eder. Persephone, yılın 3/2’sini yeryüzünde; 3/1’ini ise yeraltında, kocası Hades’in yanında geçirecektir. Ne zaman Persephone, annesi Demeter’in yanına dönse Demeter’in öfkesi geçer ve toprak canlanıp bitkiler yeniden boy vermeye başlar. Persephone yeraltına geri dönerken, kış gelir ve toprağın verimliliği ortadan kalkar.

Bereketlilik kültüyle ilgili bu mitosların ve baharın gelişiyle birlikte yapılan dinsel şenliklerin gösterdiği gibi, Nevruz bayramının kökleri Sümerlerin Tanrı Dumuzi ile ilgili ayinlerine kadar geriye gitmektedir. Birçok Eskiçağ toplumu tarafından yeni yılın başlangıcı olarakta kabul edilen bu şenlikler; Anadolu, Mezopotamya ve Kafkasya halklarının geleneklerinde Nevruz bayramı adıyla yaşamaya devam ediyor. Dilerim son yıllarda asıl amacından saparak bir çatışma ortamının adı haline gelen Nevruz, halkların birlikte ve barış içinde baharın gelişini kutladıkları bir bayram gününün adı olur.

Blog Resim: http://mythologi.free.fr/persephone/images/persephone.jpg ( Persephone'nin ölüler ülkesinin Tanrısı Hades tarafından kaçırılışının resmedildiği bir Yunan vazosundan alınan sahne)