Belirtme Öbekleri - 12

İKİLEME ÖBEĞİ

Eş dost, dost düşman, göz göz, ses seda, eğri büğrü

1                     2                      3                  4                      5

abur cubur, şaka maka, boşu boşuna .... vb.

         6                      7                

Yukarıdaki örneklerde 1. yakın anlamlı, 2. karşıt anlamlı, 3. aynı sözcükler, 4. eşanlamlı, 5. biri anlamsız iki sözcük, 6. iki anlamsız sözcük, 7. ilk ünsüzün yerine “m” ünsüzü getirilerek, 8. iyelik ekiyle yinelenen sözcükler ikileme öbeği oluşturmuşlar.

İkileme öbekelerinin nasıl adlandırıldığını görelim: 

1. DOĞRUDAN / GERÇEKÇİ İKİLEMELER

“Adım adım, iç dış” aynı, karşıt anlamlı sözcüklerin yinelenmesiyle oluşan ikilemeler ek almazlar. Bunlara doğrudan / gerçekçi  ikilemeler denir. 

2. YÖNELMELİ İKİLEME

“Başa baş, dişe diş, saç saça, göz göze, yan yana” öğelerinden biri yönelme durumunda olan ikilemedir.

3. ÇIKMALI İKİLEME

“Ağızdan ağıza, kıyıdan kıyıdan, şundan bundan” iki öğeden birincisi çıkma, ikincisi yönelme ya da iki öğede çıkma durumunda bulunan ikilemlerdir. 

4. KALMALI İKİLEME

“Evde barkta, çalıda çırpıda, sağda solda” iki öğede kalmalı durumda bulunan iklemedir.

5. BELİRTMELİ İKİLEME

“Evi barkı, pılıyı pırtıyı” İki öğede belirtilen eki almış olduğundan belirtmeli ikilemedir.

6. İYELİKLİ İKİLEME

“Ağzı dili, üstüme üstüme, üstüne üstüne, taşı toprağı, tıpı tıpına,  ucu ucuna, günü gününe, sıcağı sıcağına” öğelerden biri  ya da ikisi iyelik eki almış ikelemeler.

7. KÜÇÜLTMELİ İKİLEME

“Kargacık burgacık, hanım hanımcık” “-cik” küçültme eki almış bulunan öğelerin oluşturduğu iklemedir.

8. AD TAMLAMASI BİÇİMİNDE İKİLEME

“Ballar balı, canlar canı, güzeller güzeli” aynı sözcükler yinelenirken “-ler” eki de yardımcı oluyor.

9. BAĞLAÇLI İKİLEME

“Araba da araba, ev ki ev, yalnız ve ancak” bağlaçlar,  ad ya da eylemlerin arasına girmesiyle oluşan iklemelerdir

10. SORULU İKİLEME

“Ödev mi ödev, iş mi iş, ne gezi ne gezi” “mi” soru ilgeci, “ne” soru adılı ad ya da eylem soyundan sözcükler arasına girerek oluşturdukları ikilemelerdir.

11. ARALIKLI İKİLEME

“Hayvan  oğlu hayvan, sigara üstüne sigara, arş ileri arş” ikileme oluşturan öğeler arasına başka sözcüğün girmesiyle oluşur.

12. OLUMLU OLUMSUZ SÖZCÜKLERİN YİNELEMESİYLE OLUŞAN İKİLEME

“Evli barklı, evsiz barksız, yerli yurtlu, yersiz yurtsuz” öğeler diğer tür iklemeler kurmaya uygun sözcüklerdir. Eş anlamlı, biri anlamlı biri anlamsız sözcükler olumlu, olumsuz biçimiyle ikleme kurmuşlar. 

 Örnekler, ikileme ile oluşan birimlere “ sözlüksel ve dizimsel anlamlar yüklendiğini gösteriyor. Sözlüksel anlam eş tabanlı eş işlevli ikilemede çoğulluk, süreklilik, yoğunluk anlamlarından uygun olanı katar. Örneğin, dilim dilim (dil), sokak sokak (dolaş), mışıl mışıl (uyu) bas bas (bağır vb. Ayrıtabanlı eş işlevli ikilemede birim anlamları toplamı verilir. Örneğin, güle oynaya (git), daya döşe (evi) vb. İkilemede anlamsız sözcük varsa anlamı olan sözcüğün benzeri anlamı katılır. örneğin, çocuk mocuk,  evli mevli  vb. Dizimsel anlam ise, eş tabanlı ayrı işlevli sözcüklerde eklerle kurulan ikilemlerde yer alır. Örneğin, el elden (üstün), karşıdan karşıya (geç), gitti gideli (haber yok)  vb.” *

Sözlüksel ikilemeaynı, karşıt, yakın anlamlı sözcüklerle kurulur. Dizimsel ikilemede ekler alarak, ilgeç ve bağlaçlarla, doğrudan sözcüğün yinelenmesiyle oluşmaktadır. Bu ikilemede, ikilemenin anlamı sözcüklerin anlamlar toplamından uzaklaşmamıştır. Oysa, ikileme, ikilemeyi kuran sözcüklerin anlam toplamından ayrı bir anlam içerir.

İkilemeler kavramları pekiştirirler. Adlar, önadlar, belirteçler ikileme için en uygun sözcüklerdir. Ses benzerlikleri kalıplaşmaya yardımcı olmaktadır. Örneğin, ev mev, eğri büğrü, yeşil yeşil, siyah beyaz, yersiz yurtsuz... vb.

Öğeler sıralanırken ikileme kalıplaşmıştır.

İkilemeler anlatımı güçlendirip etkili kılıyor. Anlama, pekiştirme, çokluk, abartma kavramları katıyor.

İkileme öbeklerinin yazımını “yazım kuralları” bölümünde vermiştik. Yinelersek, öğeler arasına virgül konmaz, yüklem özelliği taşıyan kimi yinelemeler arasına virgül, üç / iki nokta  konabilir.

Örneğin,

Sen misin,sen misin garip vatan!  Namık Kemal

Ufuk yaklaşır... yaklaşır.. yaklaş..  Tevfik Fikret

İkilemeler tümcede, özne, nesne, dolaylı tümleç, belirteç tümleci, yüklem görevlerinde bulunabilir. Ayrıca önad tamlamasında önad görevinde, ad tamlamasında da belirten olarak kullanılır.

Örnekler: 

Karı koca barışık yaşamak

ööb 

Canlar canını buldum.

Yunus Emre 

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden

btöb

Ahmet Haşim

Gözleri pırıl pırıldı

yöb

Eğri büğrü sokaklarda yürüdük.

öna............................

dtöb 

Ana bacı özlemi çoğaldı.

bten.................

ööb