Afganistan’ın Komşuları

Afganistan, 37 milyon nüfusludur. Nüfusu oluşturan ana gruplar Peştunlar %42, Tacikler %27, Özbekler %9, Hazaralar %9, Aymaklar %4, Türkmenler %3, Beluçlar %2 ve kalanı %4 muhtelif gruplardır. 653 bin km²  alanlıdır. Batıda İran 921km, , Türkmenistan 804 km, Kuzey’de Özbekistan 144 km, Tacikistan 1,357km, Doğu’da Çin 91 km ve Güney’de Pakistan 2,670 km ile komşu bir Asya kara devletidir.  Afganistan petrol, gaz, ticaret için köprü olan, stratejik önemde ve kendi haline bırakılmayan, dış güçlerin hâkim olmak istediği, GDP 20 milyar $, kişi başı ortalama geliri 508 $ olan fakir bir ülkedir.

İran-Afganistan ilişkileri:Petrol ve gaz zengini İran, Afganistan ile batıda uzun bir sınıra, 921 km, sahiptir. Afganistan Sovyet işgaline uğradığında İran Hümeyni idaresine yeni geçmişti. Şii olan İran, Afganistan politikasında uzun dönemi düşünmektedir. Afganistan’da iş yapmak, ticaret öndedir.  Sovyet işgali sırasında bölge hâkimiyetindeki rakipleri Suudilerin Afganistan’a yardımları sırasında İran Afganistan’daki Şii toplumu nüfusun %9’unu teşkil eden Hazaralara destek vermiş ve Afganlı göçmenleri kabul etmiştir. İran’da Rus ve Amerikan işgalleri sonrasında,  2,5 milyona yakın Afgan göçmen yaşamaktadır.  Sovyet çekilmesi sonrasında 1989, İran,  Afganistan’da etnik güçlerin iktidar kavgası ile istikrarsızlığa yol açacağını görmüştür. İran daha sonraki yıllarda düşmanı saydığı Amerika’nın Afganistan’ı işgali, 2001, sonrasında, kurulan Afgan Hükümetini destekleyen, ABD’yi köstekleyen politikaları dikkatle uygulamıştır. Afganistan’ın ABD tarafından işgali, “İran’da kuşatılıyor muyuz?”  endişesine yol açmıştır.  Bu yüzden hem merkezi hükümeti, hem de Taliban’ı desteklemek politikası bu dönem uygulanmıştır.

Şii Hazaralar İran’ı desteklemekte ve hatta İran’a göçmen olarak geçebilmektedir. Taliban’da, Şii Hazaraların üzerine gitmemektedir. Hazaraların Şii Belediye Başkanı, Yahudi ve Hıristiyan işgalcilere birlikte direnelim demektedir. Taliban, Tajik ve Hazara kökenli komutanları olduğunu ifade etmektedir. Tahran, Afganistan’daki tüm gruplarla görüşmek ve etkin olmak istemektedir. İran Dışişleri Bakanı Javad Zarif, mevcut Hükümet ve Taliban’a aralarındaki diyaloğu geliştirmelerinden memnun olacağını belirtmektedir. Ambargo altında yaşayan, petrol fiyatları düşüklüğü yüzünden gelirini artıramayan, gençlerin çoğunun işsiz olduğu İran ekonomisinin olumsuzluklara rağmen Afganistan’ı etki sahasında görmektedir. İran’ın nüfusu  84 milyon, GDP 628 milyar $, kişi başı ortalama geliri 7,554 $’dır. İran-Afganistan ticaret hacmi 2 milyar $ civarındadır.

Türkmenistan-Afganistan ilişkileri:  Çok sayıda ziyaret sonrasında taraflar ekonomik işbirliğinin refahlarına katkıda bulunacağına 2021 yılı başında karar verdi. Bu kapsamda TAPI Türkmenistan-Afganistan-Pakistan-Hindistan gaz hattı, TAP Türkmenistan-Afganistan-Pakistan elektrik nakil hatları, Güney Asya-Avrupa fiber optik kablo iletişim hattı planlanan projeler arasındadır. Örneğin 153 km uzunluktaki elektrik hattı projesine 300 bin Afgan evi bağlanarak yararlanacaktır. Fiber kablo hatları, internet kullanıcı sayısını artıracaktır. 30 km’lik demiryolu projesi, Afganistan’ın uluslararası demiryoluna bağlantısını geliştirecektir. Türkmenistan’ın  nüfusu 5,5 milyondur. GDP 41 milyar $, kişi başı ortalama geliri 7,000$’dır.

Özbekistan- Afganistan ilişkileri: Gerek Türkmenistan gerekse Özbekistan sınırda Taliban güçlerinin faaliyetlerini kınamamakta muhatap olarak onlarla gerektiğinde konuşmaktadır. Taliban güçleri, bu ülkelerin sınırlarını ihlal etmeyeceğini belirtmektedir. Özbekistan-Afganistan Hükümeti arasında 500 milyon $ hacimli serbest bölge ticaret antlaşması yürürlüktedir. Ucuz ev aletleri, otomobil yedek parçaları ve kimyasal maddelerin ticareti yapılmaktadır. Özbekistan nüfusu 34 milyon, GDP 58 milyar $, kişi başı yıllık gelir 1,725$’dır.

Tajikistan-Afganistan ilişkileri:Türkmenistan, Özbekistan, Tajikistan ülkeleri   Avrupa Birliğinin Afganistan’ı ticarete açma çabaları kapsamında Afganistan ile  ticari ilişkilerini geliştirmek istemektedir.. Elektrik enerji aktarımı, çimento, pamuk, inşaat malzemesi, mineral gübreler, sebze, meyve gıda ürünleri ticareti yapılmaktadır. İki tarafın şikayetçi olduğu kaçak sınır geçişleri Afganistan-Rusya-Avrupa uyuşturucu ticareti için kullanılmaktadır. Türkmenistan, Özbekistan, Tajikistan ülkeleri Afganistan ile ticari ilişkilerini geliştirmek istemektedir. Tajikistan nüfusu 9,3 milyon, GDP 8,2 milyar $, kişi başı yıllık geliri 870 $’dır. Tajikistan-Afganistan 2019 yılı ticaret hacmi 106 milyon $’ı bulmuştur

Çin- Afganistan ilişkileri:Çin, Afganistan’da 20 yıl kalan ABD’nin Afganistan’a henüz barışı getiremediğini vurgulamaktadır. Afganistan’ın ihtiyacı, uzlaşma ve yeniden yapılanmadır. Amerikan çekilmesinden sonra Afgan halkı kendi geleceğine karar verme şansını tekrar elde edecektir. Afganistan'ın ulusal koşullarına uygun bir siyasi yapı inşa etmek, diyalog ve istişare yoluyla Afgan halkının desteğini almak şarttır. Afgan halkı temel ve uzun vadeli çıkarlarını korumak hakkına sahiptir. Çin, Afganistan'ın egemenliğine, bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne saygı duymakta ve Afgan halkına karşı dostane bir politika izlemektedir. Çin, Afganistan'ın içişlerine karışmamak ilkesini takip etmektedir. İç savaşın olmaması, uzlaşmak, ülkelerinin geleceği için karar vermek Afganların görevidir. Ayrıca, Afganistan yeniden teröristlerin toplandığı bir ülke olmamalıdır. Komşularıyla iyi geçinen bir Afganistan ile Çin ilişkilerini geliştirmeye hazırdır.  ABD’den sonra ikinci büyük ekonomi olan Çin’in ihtiyacı olan metaller ve gazı sağlaması için Kazakistan, Türkmenistan ve Afganistan’ın tabii kaynaklarını kullanmak/satın almak ihtiyacı devam etmektedir. Büyük lojistik ve ticaret projeleri için Afganistan bir köprüdür. İstikrarlı, radikal islam ihraç ihtiyacı gütmeyen bir Afganistan Çin’in Sincan bölgesi huzuru için gereklidir. Afganistan Çin nüfusu 1,400 milyon, GDP 14,400 milyar $, kişi başı yıllık geliri 10,300$’dır.

Pakistan-Afganistan ilişkileri:Afganistan-Pakistan sınırını Hindistan yöneticisi İngiliz Durand 1893 yılında çizmiştir. Sınırın çiziminde, %85’i, nehir ve fiziki engellerden yararlanılmıştır.  Etnik grupların yaşadığı bölgeler dikkate alınmamıştır. Afgan tarafında Pakistan’da çoğunluk olan Pencaplar, Pakistan tarafında Afganistan’da daha çok olan Peştunlar kalmıştır. Örneğin Peştunların bağımsız yaşadığı, şu an Kuzeybatı Pakistan’daki, bölge Afganistan’dan ayrılmış ve bu durum sıkıntılara yol açmıştır.1979 Rus işgali ile Pakistan’a geçen Müjahidin direniş güçleri Suudi Arabistan ve ABD yardımları ile Ruslara karşı direnmiştir. Ruslar 1989’da Afganistan’dan çekilmiştir. 2001 yılı sonuna kadar olan ara dönemde Afganistan’daki bölünmüşlük istikrarlı Hükümetlerin kurulmasını engellemiştir. Müjahidin güçleri ise Afganistan’da İslami devlet, şeriat uygulansın fikriyle örgütlenmiştir. 11 Eylül 2001 ABD ikiz kulelerinin yıkılması sonrasında Afganistan’da yaşayan, eğitim gören El Kaide ve radikal İslamcıların yakalanması, vurulması için ABD ve Müttefikleri, Afganistan’ı işgal etmiştir. Bu dönemde Pakistan, ABD’yi desteklemiştir. 2 Mayıs 2011’de Usame bin Ladin’in Pakistan’da öldürülmesinden sonra 2014’lere gelindiğinde Amerikalılar 15 yılda 33 milyar $ yardım yapılmasına rağmen terörle mücadele ederken, Pakistanlıların kendilerine yeterince yardımcı olmadıklarını söylemiştir.

Pakistan Başbakanı İmran Khan ise Pakistan’ın terörden 70 bin insanını kaybettiğini, 70 bin yaralı olduğunu, göçmenler yüzünden ekonomilerine kaldıramayacakları bir mali yük bindiğini belirtmektedir. ABD’ye yaptıkları dost tavsiyesini ABD’nin bölgeyi bilmediği halde dikkate almadığını,  Afganistan’ın istikrar kazanması için Pakistan’ın önerdiği “Taliban ve Kabul’deki politik grupların antlaşması” fikri için ABD’nin  destek vermediğini ve fırsatın kaçırıldığını belirtmektedir.  ABD’nin öne sürdüğü yeni ve demokratik bir ulus yaratma fikrinin ABD askerlerinin fikri olduğunu ve Taliban ile uzlaşılmadıkça başarısız olacağını söylediklerini belirtmektedir. İmran Khan’a göre ABD, 2021 Eylül’ünde Afganistan’dan  çekileceği için  politik uzlaşmaya dayalı bir iktidar fırsatı heba edilmiştir. Netice olarak Pakistan, Afganistan’ın bölge ekonomisine katılması için Afganistan’da tüm tarafların belirli bir süre uzlaşmaya dayandıkları büyük koalisyon istemekte ve barışa gidilmesinin kolaylaşacağını belirtmektedir. Pakistan ve Afganistan arasında İngiliz Durand’ın belirlediği sınır ihtilaflıdır. Peştunlar Afganistan’a dahil olmak istemektedir.  Pakistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Tajikistan ekonomilerinin Afganistan üzerinden  Pakistan ve Hindistan’a ulaşmasını önemsemektedir.  Pakistan’ın nüfusu 217 milyon, GDP 280 milyar $, kişi başı yıllık geliri 1,300 $’dır.

Afganistan ekonomisi: En çok ihracat, ithalat yaptığı ülkelerİran, Çin, Pakistan, ABD ve Türkmenistan’dır. BAE istasyon ülkelerdendir.  Ticari açık veren bir ülkedir. 2019 itibariyle İthalatı 6,920m$, ihracatı 2,240m$. Açığı 4,680m$. İhraç kalemleri; altın (963m$), üzüm (214 m$), böcek reçineleri (129 m$), diğer kuruyemişler (113 m$) ve tropikal meyvelerdir (97,4 m$). Çoğunlukla ihracatını Birleşik Arap Emirlikleri'ne BAE  (1 milyar $), Pakistan (544 m$), Hindistan (485 m$), Amerika Birleşik Devletleri (35,6 m$) ve Çin (29,1 m$).  İthalat kalemlerine gelince Afganistan'ın en büyük ithalatı, çoğunlukla BAE’den ithal edilen buğday unu (436m$), yayın ekipmanı (336 m$), rafine petrol (325m$), rulo tütün (317 m$) ve uçak parçalarıdır (266 m $).

Amerikan yaklaşımı: Teröristleri yok etmek hedefi sonra değişti.  (1) Teröristleri temizleme isteğiyle gelen Amerika ve 36 NATO ülkesinin, Afganistan’da (2) Yeni, demokratik bir ulus yaratma isteği ekstra bir gayret olmuştur. Yeni proje hedefine erişmek için 2014’e gelindiğinde oluşan mali yüke devam imkânı olmadığını, ABD askeriyesi istemese de,  ABD Hükümeti 2014’de görmüştür.

Barışın reddedilmesi hata sayılmaktadır.   2001 sonrası Taliban rejimi devrildikten ve El Kaide mağaralara ve dağlara geri sürüldükten sonra, ABD’nin farklı hiziplerin yardımıyla ülkeyi istikrara kavuşturması ve Afganistan’dan ayrılma şansının olduğu fakat bunun kullanılmadığı söylenmektedir.  Taliban barış için mütevazı şartlar aradı ve liderleri Molla Ömer'in eve dönmesine izin verilmesini istedi. Bu şans kullanılmadı. Barış reddedildi. Ayrıca, 2003’de ABD Irak’ı işgal edip, 2007’de Saddam’ı asıncaya kadar Irak’a odaklandı. Afganistan ikinci planda kaldı ama masraflar devam etti.

“Demokrasiyle yönetilen yeni bir ulus yaratmak” hedef büyütmekti.  

1. Kısa sürede reform yapma gayreti başarısız olmuştur.
2.   Afganistan’da yerel yöneticiler önemlidir. Merkezden giden yöneticiler yerli halk gibi konuşmamış, düşünmemiş ve sorunlara çözüm geliştirememiştir.
3. 2001 sonrası kurulan Karzai Hükümeti yolsuzluk sever çıkmıştır.
4. Obama Amerikan taahhütlerinin Afganistan’da bir takvime göre olacağını belirtince Afgan bürokrasisinde çalışanlar geleceklerini garantiye almak için İran, Pakistan ve Taliban’a yönelmiştir.
5. 2014 sonrası Taliban ile müzakerelere geçilmesi, tipik Afgan yurttaşı üzerinde Taliban’ın gücünü ve etkisini artırmış, kazanacak güç olarak Taliban görülmüştür.
6. Afgan Hükümet bütçesinin %97’sinin Amerikan yardımı olması yolsuzlukları artırmıştır. Afgan ekonomisi konulan parayı hak edecek hizmet ve üretim yapamamıştır. 
7. Pakistanlılar güçlü, bağımsız bir Afganistan’ı hiçbir zaman istememiştir. Pakistan Hükümeti Afgan Hükümetini desteklerken, Pakistan İstihbarat Teşkilatı Taliban’ı desteklemiştir.  Pakistan Hükümeti Usame bin Ladin Pakistan’da yaşamıyor diyorken, ABD onu Abbottabad/Pakistan’da öldürdü. Pakistanlılar Usame Bin Ladin’in Pakistan’da yaşadığını bilmiyorduk dediler.
8.   Amerikalıların, iş birliği yaptıkları ve Hükümeti oluşturmasını istedikleri Afganlar; rüşvetçi, içlerinde yasadışı uyuşturucu ticareti yapanlar, yasadışı maden işletenler ve dış bağlantılarına hizmet verenler olduğundan başarısız olmuştur. Örneğin ormanın az olduğu çöl ve kayanın bol olduğu Afganistan’da Afgan askerlerin ormanda kamuflaj elbisesi için 28 milyon $ harcanmıştır. Amerikalılar yolsuzluktan uzak, elit bir yönetim oluşturamamıştır. Yolsuzluk ve adaletsizlik halkı bezdirmiş, mevcut Hükümetlerin uygulamalarının başarısız olması Taliban’a dönüşü kolaylaştırmıştır. Talibancılar şeriatın daha adil olacağı fikrini işlemiştir.
9. Taliban 2021 Ağustos’u itibariyle 20 yılda politik, askeri ve diplomatik kadrolarını geliştirmiştir. Yeni dönemde eski tarihi eserleri yıkmamak, kadın haklarını ve eğitimlerini belirli bir düzeyde tutmak, içeride ve dışarıda  terörü desteklememek  gibi (1996-2001 dönemi hatalarını yapmayacaklarını belirtmektedir) olumlu vaadlerde bulunmaktadır. Geçmişteki Taliban dönemi kötü örnekler içermesine rağmen sözlerindeki samimiyet kendini zamanla gösterecektir.  
10.  Komşuları İran, Pakistan ve Çin; birlik içinde bir Afganistan fikrini desteklerse, Afganistan köprü/geçiş ülkesi olarak ve yeraltı maden kaynaklarıyla daha iyi bir geleceğe kavuşabilecektir. Afganlılar başta olmak üzere,  İran, Çin ve Pakistan’ın tutumunun da Afganistan geleceğinde rolü olabilir.