Avangard fotoğraf

Koyut: Öncü (avant-garde) olmayan sanat sanat değildir, hatta birazdan açımlanacağı üzere, bazı öncü sanat akımları da sonradan yeterince öncü kalamadıkları için sanat değildir. Her ilk akla gelenin herkes tarafından eylendiği zanaata ‘sanat’ demiyoruz. (Bakınız: fotografim com, Cengiz Karlıova, ürün değerlendirmeleri, Mayıs 2005).

Modern dans eleştirmeni Richard Schehner 5 tür öncü sanat akımı tanımlar:

1. Tarihsel ‘avant-garde’, 19. Yüzyıl boyunca / sonunda Avrupa’da biçimlenmiştir. Sinema ve fotoğraf, yoktan var edildi. Resimde, modern sanat oluşturuldu ve 20. Yüzyıl’da gerisi geldi: Sembolizm, empresyonizm, ekspresyonizm, fütürizm, kübizm, dadaizm, sürrealizm, vd. Dansta, modern dans oluştu. Tiyatroda, İbsen’den Meyerhold’a bir çok yazar, yeni anlayışlar yarattı. Yazında, naturalizm ve realizm doğdu. Müzikte atonal müzik icat edildi. Mimaride gökdelenler yaratıldı. Bugün özellikle resim alanındaki örnekler hiçbir öncü özellik taşımıyor artık. Bunun nedeni biraz da fotoğraf.

2. Halihazırdaki ‘avant-garde’, şu an neler yapıldığına bağlı olarak değişir. 2 yıl önceki artık eskidir. Uzunca bir süre hep yeni şeyler denenecek ve su er geç durulacak. Halihazırda, ‘video-art’lar moda…

3. İleriye bakan ‘avant-garde’, şaşırtıcı ve mahşeri (genelde yıkıcı) bir gelecek görür. İleri teknoloji, hem sevindirici, hem de korkutucudur: 11 Eylül fotoğrafları gibi… ABD’den kurtulabileceğimizi ama bunun yıkımla olacağını imlerler.

4. Bir gelenek arayan ‘avant-garde’, tiyatrocu Jerzy Grotowski ve Eugenio Barba’da bu tutum çok belirgindir. Fotoğrafta Bresson gerçeküstücülüğü sürdürmeyi denedi ama başaramadı.

5. Sürekli öncü kalan olarak tanımladığı kültürlerarası ‘avant-garde’. Burada oyuncuların kendi dillerinde konuştuğu ve aynı anda 10 dilde oynanan ‘Mahabbarata’ türü ürünler kastediliyor. Ancak bu saptama yaklaşık 1985 momentli olduğu için artık geçersiz. Diane Arbus 1970’te New York acuzelerini fotoğrafladığı zaman bu bir öncü bir sanattı ama bunu sürdürseydi klasik fotoğraf olmuş olacaktı.

İmdi, bu kavramsal çerçeveye oturtarak öncü fotoğraf günümüzde nasıl bir şey olabilir?

İlginç bir yanıt 2 yönlü olarak sinemada var:

Yalnızca fotoğraflardan oluşan 1962 yapımı 25 dakikalık ‘Jetee’ ve Tom Tkywer’in ‘Run Lola Run’ındaki yine yalnızca fotoğraflardan oluşan 15’er saniyelik ve 30’ar fotoğraflık seriler. 1970’lerde sporcuların, özellikle cimnastikçilerin devinimlerinin aynı kareye poz bindirmesi ile yansıtmak da öyleydi ama artık değil. Tüm bunlar teknolojik, yani ‘nasıl?’ açısından öncü örnekler.

‘Ne?’ sorusunu yanıtlayan öncü fotoğraf da olabilir. Fotoğrafı çekilmemiş konu kalmadığı sanılıyor ama yanılınıyor. Nasıl ki Yeryüzü’nde henüz söylenmedik sözler hala söyleniyor, yani hala yeni sözcükler icat ediliyor ise, fotoğrafta da çekilmemiş ve icat edilecek konu çok. Zaten fotoğrafların sıradanlığı hep aynı şeyleri göstermesinden dolayı: İstanbul illa ki Ayasofya değildir.

Örneklemek gerekirse, makroskobik ve mikroskobik yönde uç örnekler var. Yakında on üzeri eksi yirmi saniyelik kimyasal reaksiyonların fotoğrafı çekilecek. Evren’in içinde Güneş Sistemi’mizin yer aldığı 1 milyar ışık yılı çapındaki görüntüsü ise yeni fotoğraflandı ya da milyonlarca kareden oluşan parçalar yeni bütünlendi.

O çok takıntılı konumuz insana dönelim: 100 yıl yaşayan birinin ayda bir fotoğrafı henüz çekilmedi. İlk ölümsüzün fotoğrafı henüz çekilmedi. En kalabalık olarak sanırım 10.000 kişinin birarada fotoğrafı çekildi ama 10 milyon kişininki henüz çekilmedi. Apo MİT’çilerle 1995 gibi görüşürken fotoğrafı çekilmedi, çekilmiş ve yayınlanmış olsaydı ortalık ayağa kalkardı. İstanbul hurdacılarının fotoğrafı yok, çünkü çekmeye kalkarsanız, dayak yersiniz…

Soru şu: Siz sıradan fotoğrafçı mısınız, öncü fotoğrafçı mısınız? Ne’de ve nasıl’da?