Dil Eğitimi 6

 PARAGRAF TÜRLERİ
Paragraflar, düzyazıda üstlendiği görev ve içerikleri yönünden  başlıca iki türe ayrılır:
       1 . İşlev yönünden
       2 . İçerik yönünden

İŞLEV YÖNÜNDEN
PARAGRAF TÜRLERİ
Düzyazı ya da yapıttaki yerine, işlevine göre “giriş, gelişme, sonuç” paragrafı olarak üç tür paragraf bulunmaktadır:

.Giriş paragrafı: Konunun ele alındığı yazının ilk paragrafı.

.Gelişme paragrafı: Anadüşünceyi destekleyen yardımcı düşünceleri içeren paragraf ya da paragraflar.

.Sonuç paragrafı: Anadüşüncenin de işlenebildiği yazının son paragrafı.

.Geçiş Paragrafı: Bir yapıtın bölümleri arasında ya da dergi ve gazetelerde yayımlanan dizi düzyazılarda bağlantı kurmak, geçişleri sağlamak için giriş paragrafının önünde yer alan bir paragraf türüdür. Daha önce yayımlanmış düzyazıdan söz ederek düzyazının içeriğini duyurur. Geçiş paragrafından sonra yer alan giriş paragrafı düzyazının ilk paragrafı özelliğini korur. Bu, özel bir durumdur

İÇERİK YÖNÜNDEN PARAGRAF TÜRLERİ
Paragraflar içerdiği özelliklere göre şöyle adlandırılır :

.Olay paragrafı:  Bir olayın konu edinildiği paragraftır. Olay betimleme, öyküleme ya da başka anlatım biçimleriyle düşünceyi geliştirme yöntemlerinden de yararlanarak işlenir.

.Betimleme paragrafı: Konunun resmi sözcüklerle yapılarak okura sunulur. Okur bir tablo karşısında olduğunu paragrafı okuduğunda algılar.

.Açıklama paragrafı: Konuyla ilgili bilgi verme,  konuyu tanıtma amaçlanır.

.Düşünce paragrafı: Okura bir düşünce kavratmak amaçlanır. Bu  kavratma işi tartışma anlatım biçimi, tanımlama,örneklendirme,tanık gösterme vb. düşünceyi geliştirme yöntemleriyle işlenir.

.Çözümleme ya da yorum paragrafı: Paragrafta sözcüklerin, sözcük örgülerinin neler söylemek istediğini çözümleyen paragraftır.Kurmaca (öykü,roman,tiyatro,şiir vb.) metinlerde sözcüklerin çağrışımsal,çok anlamlı, imgesel, değişmece olarak kullanımı yorum gerektirir. Bu da çözümleme ya da yorumlamayla açıklığa kavuşturulur. Sonuç yorumlayan kişiye göre de değişebilir, bu da özgünlüğü gösterir.

İŞLEV YÖNÜNDEN  PARAGRAF ÖRNEKLERİ

.Tanımlamalı giriş
“Aydın kişi okul,eğitim görmüş bilgili bir insan diye bilinir. Batı dillerinde bu gibiler için kullanılan ‘eclaire, enlighteld’ gibi deyimler için sözcükler,’ gerçek bir anlayış sahibi, bilgisizlikten, önyargıdan, bağnazlıktan kurtulmuş insan’ tanımını veriyor.”  (R.Nasuhoğlu)

Bu paragraf düzyazının “giriş” paragrafıdır. Çünkü   bundan önce paragraf bulunmamaktadır. Bunu okuduğumuzda anlıyoruz. Diğer paragrafları da tanımada aynı yöntemi uygulayacağız.

Her paragraf “giriş, gelişme, sonuç” tümcelerinden oluşur. Paragrafta ilk tümcede yer alan “aydın kişi” konu, son tümcede de –tümevarım yöntemi uygulanan paragrafta- aydın kişinin nasıl olması gerektiğini anadüşünce olarak veriyor.Diğer arada kalan tümceler anadüşünceyi destekleyen,yardımcı düşünceleri içeriyor. “Batı dillerindeki kullanımı, hangi sözcüklerin karşıladıkları” anlatılıyor. Kısaca, paragraflar arasındaki düzen bir paragraftaki tümceler arasında da bulunmaktadır.

Paragrafta düşünceyi geliştirme yöntemlerinden tanım’dan yararlanılmıştır.Bunun dışında Girişin etkisini artırmak için sorularla, savla(tez), betimlemeli giriş de yapılabilir. Giriş paragrafında giriş tümcesi konuyu kısaca, kesin çizgileriyle belirler; okuru yazıya bağlar.

.Sorularla giriş
“Kemalettin Kamu büyük bir şair miydi, küçük bir şair miydi, yoksa değil miydi? İşte birtakım sorular ki önce ‘Şiir nedir?’ sorusuna karşılık verilmedikçe karşılıkları bulunamaz. Bilinmeyen şey ölçü olur mu? ” ( İ.H. Baltacıoğlu )

.Savla giriş ( tez)
“Makine insanın maddeye şekil vermesi, onu kendi emrinde kullanmasıdır.Bundan dolayı makineyi insandan ayrı, insana düşman veya insandan üstün görmek hakikate tamamıyla aykırıdır.” (M.Ş.Esendal, Temiz Sevgiler)

.Betimlemeli giriş
“Bir kış günü akşamı. Kar sepeliyor. İstanbul’da, Odabaşı taraflarında bir polis karakolu. Kira ile tutulmuş, iki katlı, ahşap bir ev.” (M.Kaplan, Hisar s.60)

 .Gelişme paragrafı
Örnek :1
“ Okuyan için, kitaplığın yanıbaşından daha rahat yer olabileceğini sanmıyorum. Ben kendi hesabıma, kitaplarımın arasında duyduğum rahatı, hiçbir yerde duymamışımdır. Kitapların yenilerini de eskilerini de severim. Ama yenilere her zaman güven olmaz. Sizi aldattıkları da olur. Oysa, böyle bir şey eski kitaplarımızda görülmez. Onlar eski arkadaşlar gibidir. Değerleri belirmiş, yalınlıkları denenmiştir. Onlara çekinmeden  dönebiliriz.”
(Suut Kemal Yetkin, Günlerin Götürdüğü, Canım Kitap)

Paragrafın ilk tümcesi giriş tümcesidir. Bu tümceden önce dile getirilmiş bir düşünce olabilir mi? Eğer bu soruya yanıt alabiliyorsak, bu paragraftan önce paragraf var demektir. İlk tümceden önce başka neden söz edilmiş olabilir? Konu kitap olduğuna göre kitaplardan söz edilmiş olabilir. O halde düzyazının ilk paragrafı olamaz. Bu nedenle gelişme paragrafıdır diyebiliriz. İçerik olarak bir düşünce paragrafıdır. Çünkü kitapla ilgili düşüncelerini kanıtlama gereği duymadan okura iletmektedir.

Örnek:2
“Bilindiği gibi, anadili öğretiminin bütün aşamaları için saptanan amaçlar, genel olarak, bireylere anlama ve anlatmayla ilgili dilsel beceri ve alışkanlıkların kazandırılmasına yöneliktir. Bu becerilerin kazandırılması ise ‘dinleme, konuşma, okuma ve yazma’ gibi dört ana etkinliğe dayanır. Dil becerileri, anılan bu dört etkinlik alanının birbirini bütünleyen ilişkileri içinde edinilir.”
( Dr. Sedat Sever, Türkçe Öğretimde Tam Öğrenme, Önsöz )

Paragrafta konu “anadili eğitimi”, konu ile ilgili varılan anadüşünce ise  “anlama, anlatma becerilerini kazandırmak” tır. Yardımcı düşünceler, “konuşma, dinleme, okuma, yazma” etkinliklerine yer verilmesi gerektiği..

Gelişme paragrafı olan örnek metinlerde de giriş, gelişme, sonuç tümceleri bulunmaktadır.Sırasıyla konu, yardımcı düşünce, anadüşünce aranabilir. Paragrafın son tümcesinden kimi kez - tümevarım yöntemi uygulanmamışsa - anadüşünce çıkarılmayabilir. Bu durumda tüm paragrafı taramak gerekir.

.Sonuç paragrafı
“Dünya değişiyor dostlarım. Günün birinde güz mevsiminde esmer lekeler göremeyeceksiniz.Günün birinde yol kenarlarında toprak anamızın koyu yeşil saçlarını da göremeyeceksiniz. Bizim için değil,ama çocuklar sizin için kötü olacak. Biz kuşları ve yeşillikleri çok gördük. Sizin için kötü olacak. Benden hikayesi..”
( Sait Faik Abasıyanık, Son Kuşlar)

Bu, düzyazının  sonuç paragrafıdır. Bundan önce paragraflar bulunmaktadır. Ancak son paragraftır.Yani bundan sonra paragraf bulunmamaktadır.Paragrafta tümevarım yöntemi uygulanmıştır.Önce ayrıntılardan başlanarak genele varılmaktadır.Doğada olan olumsuz değişiklikler sıralanarak nasıl bir sonuçla karşılaşacağımız genel yargısına varılmaktadır.Doğadaki bu olumsuz değişiklik karşısında bizlere görev veriyor yazar.Kısaca, doğayı koruyup kollamada duyarlı olmalıyız diyor.

.Gelişme paragrafı
“Çeviri, genellikle sanıldığından çok daha karmaşık, açıklanması güç bir olgudur. Bu nedenle, dilden dile kuru bir bilgi aktarımı olarak nitelenmesi yanlış, en azından yetersiz olur. Hangi bilginin, hangi amaçla, hangi dilden, hangi dile, kimin için aktarıldığını düşünmek bile konunun çok yönlülüğünü belirtmeye yeter.
( Sınav Dergisi 1998, sayı 9, s.6)

Paragrafta tümdengelim yöntemine uyulmuştur. Paragrafın giriş tümcesi anadüşünceyi vermektedir. Sonra, bu yargı diğer tümcelerle -yardımcı düşünceler-  desteklenmiştir. Yazının konusu -çeviri- ilk tümcede saklıdır.

Paragrafları tek metin olarak ele alıp  “ giriş, gelişme, sonuç” olarak değerlendirmeliyiz.

.Giriş paragrafı
“Canlılar evreninde YORUMUN dilden daha kapsamlı olduğu söylenebilir.Dilsel iletişimin olmadığı yerde  de vardır yorum. Her canlı,yaşamını sürdürebilmek için birtakım göstergeleri yorumlar, doğadaki yeri ile işlevini böylece belirler. Kuşlar göç aylarının geldiğini doğadaki birtakım değişmelerden anlarlar, arılar bol çiçekli tarlaların yönünü bir esintiden çıkarabilirler,yırtıcı bir hayvan avının izini sürerek bulur.Her canlı, kendi gereksinmeleri ile yaşantısına göre yorumlar dünyayı.”
(Sınav Dergisi 1998,sayı 7,s.3)


Paragraf, düzyazının giriş paragrafıdır. Paragrafta ele alınan,üzerinde durulan yorum yazının konusudur. Konuyla ilgili kavratılmak istenen düşünceyi -anadüşünce- yazının sonuç tümcesinde bulmaktayız.Çünkü tümevarım yöntemi uygulanmıştır.Yazının giriş ve sonuç tümcesi arasında yer alan gelişme tümcelerinde yazının yardımcı düşünceleri yer almaktadır.

.Gelişme paragrafı
“Çağdaş Türk şiirinin bütün dönemlerini kapsayan ortak özelliklerinin başında dil  gelir. Bu şiirlerin dili konuşulan Türkçedir. Arada aşırılığa kaçanlar, konuşulan Türkçeden zorlama bir Türkçeye ya da Divan edebiyatının inceliklerine kapılarak Osmanlıcaya yönelenler olmuştur; ama bunlar tekil örneklerdir. Genellikle doğal gelişmesi içinde arınan, güzellikleri gittikçe daha açıklıkla ortaya çıkan konuşma dilimiz işlenmiştir.”
(Sınav Dergisi,1998,sayı 9, s.1)

Paragraftan daha önce yer alan bir paragraf bulunmakta mıdır? Bunu anlamanın yöntemi paragrafın ilk tümcesini okuyarak çıkarabiliriz. İlk tümcede “ortak özellikler” geçmektedir.Bunlar daha önce söz konusu edilmeli.Bu nedenle paragraf düzyazının gelişme bölümünde yer almaktadır diyebiliriz.Bu bir gelişme bölümü paragrafıdır.

Paragrafımız gelişme paragrafı da olsa kendi içinde giriş, gelişme, sonuç tümceleri bulunmaktadır. Bu tümcelerin özelliklerini bildiğimizden bu paragrafta da konu, anadüşünce, yardımcı düşünceler bulunabilir. Paragraf üzerinde koyu yazılarak konu, anadüşünce gösterilmiştir.Yardımcı düşünceler de diğer tümceler de saklıdır.

Bu paragrafta “konuşma dili” üzerinde durulmaktadır. Peki, konuşma diliyle ilgili nasıl bir yargıya varılmıştır? “Şiirde konuşma dilinden yararlanmalıyız.” Yargısı paragrafta işlenen anadüşüncedir. Anadüşünceyi destekleyen yardımcı düşünceler de bulunmaktadır: “Yapay dille yazılan şiirlerin kalıcı olmayacağı; şiir dille beslenerek benliğine kavuşur; çağdaş şiirimiz Divan şiirinin inceliklerinden yararlanabilir; Osmanlıca bir dönem şiir dilimizi etkilemiştir.”

.Geçiş paragrafı
“Bundan birkaç hafta evvel, gene bu sütunlarda çıkan bir yazımda, Tanzimat’tan beri fikir ve sanat sahalarında başlayıp da tam düzene koyamadığımız, hatta vazgeçtiğimiz bazı işlerden bahsetmiş; sonunda bunların rasgele, satıhtan toplanmış misaller olduğunu, hakikatte bu devamsızlığın bütün hayatımızda hüküm sürdüğünü ve altında da bir zihniyet ve iç insan buhranının çatıştığını söylemiştim.”
(Ahmet Hamdi Tanpınar, Yaşadığım Gibi, İstanbul, 1970)

Bu paragraf daha önce yayımlanan bir yazıdan söz etmektedir. Yayımlanan yazının o bölümünün içeriğini vermektedir. Bu nedenle bir geçiş paragrafıdır. Bu özel durumdan sonra yazının giriş paragrafını görelim:

.Giriş paragrafı
“Bizi sadece yaptığımız işlerden değil, onların hız aldıkları prensiplerden de şüphe ettiren, mühim ve hayati meselelerimiz yerine bir şaka denebilecek kadar hafif şeylerle uğraştıran, yahut bu mühim ve hayati meselelerin mahiyetini değiştirip bir şaka haline getiren bu buhranın sebebi, bir medeniyetten öbürüne geçmemizin getirdiği ikiliktir.”
(Ahmet Hamdi Tanpınar,Yaşadığım