Dilbilgisinin bölümleri

Gramer teriminin Türkçe karşılığı olan dilbilgisi, daha yaygın tanımıyla bir dilin yapısı hakkında bilgi veren bir kitap olarak anlaşılır ve sesbilgisi, biçimbilgisi, sözdizimi ve kısmen anlambilimini içerir. Amacına göre de dilbilgisi şu bölümlere ayrılır.

1. Kuralcı dilbilgisi, yazı dilini esas alır ve dilin kullanımıyla ilgili olarak neyin doğru, neyin     yanlış olduğunu kurallar halinde ortaya koyar.

2. Betimleyici dilbilgisi, bir dilin belli bir zamandaki durumunu yargılamadan, olduğu gibi betimlemeye çalışır. Dillerin nasıl konuşulup yazılacağıyla değil, konuşma ve anlama olgularının nasıl gerçekleştiği ile ilgilenir.Kural koymaz, var olanı tanımlar.

3. Tarihi dilbilgisi, dilin bilinen en eski dönemlerinden başlayarak isim aşamalarını, zaman    içerisinde geçirmiş olduğu değişiklikleri inceler.

4. Karşılaştırmalı dilbilgisi, bir ana dilden kaynaklanan dil ve diyalektleri bir arada ele alır; karşılaştırarak benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymaya çalışır. Karşılaştırma yapı bakımından farklı diller arasında da olabilir.

5.Filolojik dilbilgisi, bir dille ilgili yazılı ürünleri edebiyat tarihi, edebiyat bilgisi, dilbilgisi, metin tamiri ve metin eleştirisi açılarından inceler.( Demir ve Yılmaz, 2006,s.31 -32)

Dilbilgisinin bölümleri, başka bir deyişle konu alanları şunlardır:

1.2.1   Ses bilgisi (phonétique)

Seslerin ve ses olaylarının incelendiği bölüm. Seslerin evrimini, birbirlerini etkilemelerini, çıkarılışını… konu edinen bilim dalı. Dilin en küçük birimi olan sesleri sesbilgjsi (fonetik) inceler. Sesbilgisi, kendi içinde şu alt bölümlere ayrılır.

Genel ses bilgisi: Bütün dillerdeki sesleri ve ses olaylarını inceler. 

Söyleyiş ya da fizyolojik ses bilgisi: Ses organlarının anatomisini, devinimlerini inceler.  

Fiziksel ya da akustik ses bilgisi: Havanın titreşimiyle konuşmacıdan dinleyiciye aktarılışı sırasında ortaya çıkan ses olgularını ele alır.

İşitsel ses bilgisi: Seslerin duyuluşu, algılanışı üzerinde durur.

Deneysel ses bilgisi: Seslerin çıkarılışını, aktarılışını ve algılanışını çeşitli araçlar kullanarak inceler.

Karşılaştırmalı ses bilgisi: Dilleri sesleri açısından karşılaştırır.

Tarihsel,evrimsel ses bilgisi: Seslerin evrimsel değişimlerini inceler.

Betimsel ses bilgisi: Sesleri zaman etkeninin dışında belli bir evrede ele alır.

Birleşimsel ses bilgisi: Seslerin konumlarına göre birbirlerini etkilemesini inceler. (Vardar,1998,s.176)

3.1.2.2. Yapı(biçim, şekil) bilgisi (Morphologie)

Yapı bilgisi, sözcükleri, sözcük yapılarını, aldıkları ekleri, bunların kullanılış yöntemlerini içeren bölüm. Yapıbilgisi, sözcüklerin köklerini, türevlerini, eklerini; bu eklerin işlevlerini ve çekim özelliklerini inceler. Bu yapı içerisinde, hangi sözcüklere hangi eklerin geleceği, eylem ve ad çekimlerin nasıl yapılacağı belirtilir. Sözgelimi,”kucaklaştık”eyleminin yapısını inceleyelim: ”Kucak”kök,”-la”eylem yapım eki,-“ş,”işteşlik(yapım)eki,”-tı”-di’li geçmiş zaman kipi eki,”k”birinci çoğul kişi eki

3.1.2.3.Kök bilgisi(köken bilgisi)( Etymologie)

Bir dildeki sözcüklerin kökünü araştıran,bu sözcüklerin tarihsel evrimini inceleyen bölüm..Her sözcük, bugüne gelinceye değin birtakım değişime uğramıştır. Dilimize yabancı dillerden giren sözcükler de Türkçe kurallara uymuştur. Moğolca “cegeren” biçiminde kullanılan sözcük dilimize “ceylan” olarak, yabancı kökenli”alay”dilimize “halay” olarak geçmiştir. Eski Türkçe ’de“çizme” ye”etük”denirdi. Bu ad çağdaş diyalektlerde “etik”olarak kalmış, Anadolu’da ise “edik”biçimini almıştır. Anadolu ağzında “edik”kara batmamak için giyilen bir tür ayakkabıdır. (Eren,1987,s.7,13)

Türkçe’de kökler ad,eylem kökleri olarak ayrılır:Göz, baş, yol, az, bir… ad kökleri; iç-, bak-, yak-,gör-…eylem kökleridir.

3.1.2.4 .Tümce bilgisi (sözdizimi) (Syntaxe)

Tümceyi inceleyen dal. Sözdizimi,dilin tümce yapısını, tümcedeki sözcüklerin ve sözcük öbeklerinin dizilisini inceleyen bölüm. Türkçe'deki dil çalışmalarında kullanılan “sözdizimi” terimi, iki ayrı kavramı içermektedir. Birincisi, bir tümcedeki sözcüklerin belli bir sıraya göre art arda dizilme olgusu. İkincisi ise, bu dizilme olgusu üzerinde yapılan dilsel çalışmaların tümü. Bu bakımdan belli bir ayrım yapılarak bu sıralama olgusuna”sözdizimi”bu konudaki çalışmalara da”tümce bilgisi”denilmesi daha uygun olacaktır.(Başkan,1980,s.124)

3.1.2.5Anlam bilgisi, anlam bilim (Sémantique)

Dilin anlam açısından incelenmesi. Sözcüklerin tarihsel evrim içinde hangi anlamları yüklendiğini, anlam değişmelerini, anlam etkileşiminin hangi yollardan olduğunu araştıran bilgi. Anlam bilgisi, sözcüklerdeki anlam olaylarını, ilişkilerini ; başat anlam, yan anlam, mecaz anlam, somutlaştırma, deyim aktarmaları, ad aktarması, benzetme kavramlarını; anlam değişmelerini ele alır. Anlam bilgisinde sözcükler, sözcük gruplarını teker teker incelenir. Anlam bilim ise,anlamı, anlamı etkileyen öğeleri bir bütün olarak ele alır. Kavramların çeşitlerini, duyguların ne denli ince, imgelerin ne denli derin olduklarını göz önünde tutar. Anlam bilim; felsefe, mantık, ruh bilim, toplum bilimden de yararlanır. Felsefi ya da mantıksal yaklaşım, göstergeler ya da sözcükler ile bunların göndergeleri arasındaki bağıntıya ağırlık verir; adlandırma, düz anlam, yan anlam, doğruluk gibi özellikleri ele alır; anlamsal değişimleri, dilsel sorunları inceler. Dizge ya da yapı araştırmalarına yönelir. Günümüzde, ”sözlüksel anlam bilim”,”söz dizimsel anlambilim” “yorumlayıcı anlam bilim”, ”üretici anlam bilim” yaklaşımları vardır.