Ecdadımız Osmanlı ve Matbaanın acıklı öyküsü (1. Bölüm)

Cihan padişahı Kanuni Sultan Süleyman, Gutenberg’in 1438 yılında matbaayı buluşundan 57 sene sonra dünyaya geldi (1495). Süleyman 1520 de başa oturdu ve 46 yıl saltanat sürdü. 1566 da öldüğünde matbaanın icadından bu yana 128 yıl geçmişti. Süleyman matbaanın icadıyla zerre kadar ilgilenmedi.

Osmanlı İmparatorluğunda ilk Türkçe kitabı basacak olan İbrahim Müteferrika, Süleyman’ın ölümünde 104 sene sonra 1670 yılında Romanya’da doğacak ve 1729 yılında ilk Türkçe kitap basılacaktır. Yani Gutenberg’in matbaayı icadından 291 sene sonra, nerdeyse 300 yıl !

O çok yüce, o çok erdemli ecdadımız, padişahımız ve şeyhülislam hazretlerimiz bu muzır keşifle zerre kadar ilgilenmedikleri gibi halkın ahlakını, örf ve edebini korumak uğruna Türkçe kitap basımına kesinlikle izin vermemişlerdir. Cezası ölümdür.

Ancak, bu yasak ve ölüm cezası gayrimüslimleri kapsamaz. Nitekim Kristof Kolomb’un Amerika kıtasını keşfettiği bir dönemde, Fatih’in oğlu padişah II. Beyazıt’ın izniyle,  Samuel Nahmias ve David Nahmias’ın 1493de İstanbul’da kurduğu ilk basımevinde tipo basım yöntemiyle ilk kitap basılmıştır: Ama sadece İbranice kitaplar!

1567 de II. Selim’in izniyle Sivaslı Ermeni Abgar Tıbır Karagümrük Ermeni Kilisesi’nde ikinci basımevini kurar. 1627de IV. Murat’ın oluruyla da Rum Ortodoks papazı Nikodemos Metaksas’ın basımevi faaliyete geçer. O tarihlerde İngiliz Newton teleskopu icat etmiş ve Avrupalı bilim adamları uzaya gitmenin yollarını araştırmaya başlamışlardı.

Yabancı dillerde basılan kitaplar sayesinde Devleti Aliye egemenliğindeki gayrimüslimler arasında okuma yazma hızla gelişirken Müslüman halk gaflet uykusunu sürdürür. Böylece, imparatorluk sınırları içinde en bilgisiz, en hoşgörüsüz, en çağdışı kalmış grubu Türk, Arap ve Müslümanlar oluşturur.  Gavurlar, gayrimüslimler ve kafirler hızla dünyanın aydınlanma çizgisini yakalarken Müslümanlar koyu karanlık ve taassubun köleleri olarak bir lokma bir hırka felsefesiyle yaşamlarına devam ederler.

İlk Türkçe matbaayı kuran, asıl adı bilinemeyen Abram (?) Cluj, Romanya, 1670 doğumlu olup  Hristiyan Ünitaryen bir aileden gelmektedir. Abram Cluj Koleji’nde ilahiyat eğitimi görmektedir.  İşte o sıralar Avusturya’nın  Romanya’yı işgaline karşı bir halk hareketine karışan bu kolejli genç papaz adayı, Avusturyalı askerlerden kaçarak Cluj yakınlarında bulunan bir Osmanlı birliğine sığınır (1688 ?).  Daha sonra, İstanbul’a getirilir, zeka ve bilgisiyle dikkat çeker, derhal sünnet edilip Müslüman olduktan sonra İbrahim adını alır, padişah III. Ahmet’in hizmetine girer, onun özel danışmanı (müteferrika) olur. O tarihlerde Osmanlı İmparatorluğunda “Lale Devri” (1718-1730) başlamak üzeredir. Avrupa’da ise dokuma makineleri faaliyete geçmiş, sanayi devrimi başlamıştır.

Lale Devri olanca hızıyla al takke ver külah sürerken İbrahim Müteferrika Türkçe dilinde kitap basmanın faydalarını ayrıntılarıyla anlatan bir dilekçeyi ölümü göze alarak sadrazama sunmaya cüret eder. (1726). Dilekçenin Devleti Aliye tarafından tetkik edilmesi ve icazet çıkması 3 sene sürer! Sonunda, Sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, Padişah III. Ahmet ve Şeyhülislam Abdullah Hoca Efendi Hazretlerinin zar zor onayını aldıktan sonra İstanbul’un Fatih semtindeki evinin bodrum katında ilk Türkçe basımevini kurar. İlk basılan Türkçe kitap Vankulu Sözlüğü 31 Ocak 1729’da 1000 adet basılır. Ne kadar muhteşem değil mi? Bana kalırsa esas muhteşem yüzyıl bu devir olmalıymış !

Koskoca Osmanlı İmparatorluğundaki bu tek göstermelik Türkçe basımevinde dinsel kitapların basımına zinhar izin verilmediğinden, çoğu tarih konusunda 1000 adet kadar 17 Türkçe (Arap harfleri ile) kitap basılır. 1745te İbrahim’in ölümünden sonra basımevi bir çok kez el değiştirir, 1797deki kapanışına kadar geçen süre içinde sadece 24 değişik kitap basılır. Basımevinin bulunduğu semt zamanla Basmane adını alır.