İşçiler ve Atatürk

Bir Mayıs,  İşçi bayramı. Peki işçi kim, emeğini belli bir para karşılığında satıp, hayatını sürdüren. Emeğe göre işçi sınıfı da değişiyor, kuşkusuz. Ben bugün sizlere Atatürk’ün işçiler ile ilgili düşüncesini, projelerini aktarmak istiyorum.

Atatürk, Anadolu’nun her yanında işçilerin yüksek standartlarda çalıştıkları, her türlü sosyal imkandan yararlandıkları “sosyal fabrikalar” kurmayı planlamıştı. Ama bu projesini yaygınlaştırmaya ömrü yetmemiştir. Bu “sosyal fabrika” projesinin en bilinen örneği1937 de açtığı Nazilli Sümerbank Basma Fabrikası’dır. Fabrika, 1. Beş Yıllık Sanayi Planı’nın ilk önemli eseri ve ilk Türk Basma fabrikasıdır. Fabrika, Türk-Sovyet ortak yapımı olup, mimarı daha sonra Kayseri Kombinası’nı da çizen Rus Mimar ve Mühendis İvan Sergeyeviç Nikolayev’dir. Fabrikanın makine ve teçhizatları Sovyetler Birliğinden narenciye karşılığı satın alınmış. Fabrikanın temeli 1935 de atılmış, 18 ayda 9 Ekim 1937 de bitirilmiş. Makine ve binalar dahil 8 milyon liraya mal olmuş. Fabrika ile birlikte ( yaklaşık 2500 çalışanı ile ) Nazilli kasabası kısa sürede canlanmış. Buraya kadar her şey normal gözükebilir, ama fabrikanın sosyal sıfatına ( özelliklerine ) baktığımızda bakın neler görüyoruz.

1-       Balolar, danslar ve ( kadınlı erkekli ) partiler.

2-       700 kişilik sinema ve tiyatro salonu ( Nazilli nüfusu 12.000 ).

3-       Radyo (Fabrikaya ait )

4-       Halkevi

5-       Müzik grubu ( öğle yemek aralarında çalışanlara dünya klasiklerinden örnekler verilirmiş).

6-       Çalmasını bilen işçiler için serbest piyano

7-       Hamam

8-       Ressamlar

9-       Spor kulüpleri ( Sümerspor’un futbol sahası Türkiye’nin ilk alttan ızgaralı sahasıdır ).

10-   Hastane (40 yataklı, ameliyathanesi ve laboratuarı mevcut ).

11-   Okul (ilk ve meslek okulu, işçi çocuklarına yönelik )

12-   Kreş ( 40 kişilik 26 yataklı )

13-   Halka bedava basma ( altı ayda bir –küçük kusurlu- halkın giyim zevki artsın diye dağıtılırmış )

14-   İşçi Memur Yardım, Biriktirme Sandıkları ( taksitli alımlar için )

15-   Kooperatif ve fırın ( çalışanların yiyecek ve giyecek ihtiyaçları için )

16-   Lojman ve özel tren (264 daireli konutlar, şehir ve fabrika arasına işçiler için GIDI GIDI treni ).

17-   Mekanik odası, fizik laboratuarı ve Atölyeler

18-   Elektrik santrali ( kendi enerji ihtiyacı için yapılmış, Nazilli de nasiplenmiş)

Atatürk Cumhuriyetinin mücizesi, akla gelebilecek her şey düşünülmüş. Bugün bile bu şartlara sahip bir fabrika yok. Ama Atatürk, 1937 de ölümünden bir yıl önce bu rüyasını gerçekleştirmiş. Nazilli fabrikası gibi birçok ilimizde benzeri tesisler ( Turhal Şeker Fabrikası, Bursa Merinos Fabrikası, Kayseri Bez Fabrikası vb. ) yapılmış, Anadolu’nun kalkınması kendi ayaklarının üstünde durup yaşaması kuşkusuz Türkiye Cumhuriyeti’ni çağdaş kalkınma yolunda hızla ilerlemesini sağlayacaktı.

Model olarak, fabrikalar, fabrika olarak kalmayacak, birer kültür ve sanat merkezi olacaktı.

1950 lerden sonra işin rengi değişti, günümüze geldik.

Sümerbank Nazilli Basma Fabrikası 1980 yıllara Özal dönemine kadar sürdürmüş. 1987 yılına kadar ortalama 28-30 milyon metre basma üretilmiş. 1990 larla birlikte önce 10 milyonlara, sonra 2000 yılının başlarında 2 milyonlara düşmüş.

Şu anda bir harabeye dönüşen fabrika, cumhuriyet tarihimizin simgelerinden biri olma özelliği ile bugün bir müze ve yeni nesillere köprü olmalı.

Evet, Atatürk’ün “Sosyal Fabrika” projesini yaşatsaydık, daha ileriye götürebilseydik Bir Mayıs’ları bugün Taksim açmazına girmez, yine Taksim’de ( ve birçok ilimizde ) gerçek bayram olarak coşku ile kutlayacaktık.

Not: Sosyal Fabrika alıntılarını Sinan Meydan’ın “Akl-ı Kemal 3.Cilt” den alınmıştır.