Liberalizmden sonra - Uluslararası ilişkilerde liberalizmin geleceği - Giriş

Uluslararası İlişkiler alanındaki Doktora derecemi geçen ay Belford Üniversitesi’nden aldım. Ne yazık ki YÖK sistemi tarafından denkliği tanınmıyor. Yine de edindiğim deneyim ve vizyonla, özellikle ‘Liberalizm’ kavramından hareket etmiş olduğum noktadan, Liberalizm Sonrasında küresel perspektifteki gelişme ve değişimleri konu edinen araştırmalarımı kağıda döküp, en özgür yayın ortamı olan internette paylaşmak ihtiyacını hissettim, konuyla ilgili kaynakların yetersizliğini fark ettiğim günden beri. Bu yazı dizisi 14 bölümden oluşuyor. Bu ilk bölüm ya da önsözle siz okuyucularıma, genel perspektif ve içerik hakkında biraz ön bilgi vermekle başlayacağım. Umarım yazı dizisini sever ve ilgiyle okursunuz. Ve kimilerinize ilham kaynağı olur.  

En geniş manasıyla, bireyi siyasal ve ekonomik etkinliğin örnek standardı varsayan düşüncenin Batı paradigması olarak tanımlanan Liberalizmin; uzun zamandır Uluslararası İlişkiler (Uİ) bilim dalı ile tuhaf bir ilişkisi var. Doğrusunu söylemek gerekirse, liberalizmin dünyadaki olaylara büyük ölçüde bir yanıt olarak düşünsel öncü haline geldiği ve öncü olmaktan çıktığı tartışılabilir. İki dünya savaşı ve Büyük Bunalım’dan sonra Uluslararası İlişkiler bilim dalının kurucu babaları; güç siyasetine sert ve “bilimsel” bakarak Wilson liberalizminin yerine getirilmemiş sözlerinden kendilerini uzak tutmaya çalıştılar. Birkaç on yıl sonra, onun 1989’da “komünizme karşı zafer” olarak algılanması, liberalizme siyasal düşünce tarihinde alışılmamış bir ideolojik haklılık derecesi sağlamış gibi göründü: Ona meydan okuyan her iki totaliter ideoloji de mağlup olarak onun ayaklarının altında kaldı. Liberal demokrasi ve neoliberal ekonominin bugün artık sorgulanmayan ilkelerine dayalı “Yeni Dünya Düzeni” dünyayı, Marks’ın tarihsel diyalektiğinin vaktinden evvel son noktaya ulaşacağı yer olan barış ve refah dolu bir döneme doğru götürürdü. Aksine bu cesur yeni dünya; arz-talep birleşimi ve Amerikan güdümlü uluslararası toplum aracılığıyla “yola getirilen” teknokratik hükümetler ile ideolojik çatışma ve tartışmadan yoksun, sıkıcı bir yer olurdu.

Yirmi yıl sonra, eleştirmenin daimi yoldaşı olan sonradan kavrama, anın yoğunluğunda sergilenen aşırı gurura hayran kalmamıza imkan veriyor.  Liberalizmi eleştirenler; aydınlanmanın kurucu ideolojisinin, devlete ve onun cisimleşmiş haline güvenmesiyle bireysel özgürlük ve bilgiye verdiği sözü yerine getirmekte başarısız olduğunu; çevrenin bozulması pahasına azınlığa refah, çoğunluğa ise yoksulluk getirdiğini; dünyayı sonsuza dek eşikte sallanan bir ekonomik sistem ile bıraktığını; geriye kültürel ve ideolojik olarak hala farklı olan bir dünyaya temelde Avrupa merkezli bir dayatma kaldığını, ve savaş halinin liberal biçimlerinin kurbanı olmuş çoğunluğun –genellikle de Küresel Güney’de olmak üzere- temel yaşam hakkını tehdit ettiğini söyleyerek suçluyorlar.

Teori ve uygulama arasındaki boşluklar ulusal olarak genişledi, yurtiçi standartlar ve kurumlar Terörle Mücadele ile karşı karşıya. Uluslararası Ekonomik Düzeni küresel refah olarak sunanlar, hatırlanan en kötü ekonomik iflaslardan biriyle yüz yüze. Kozmopolit ilhama sahip müdahalecilik, insanlık krizlerini engellemek ve onlara tepki vermek başarısızlığı ile yan yana. Dünyanın dört bir yanındaki tepeden inme demokratikleşme projeleri ya hiç ilerleme göstermedi ya da geriye götürdü. Uzmanlar; Soğuk Savaş sonrası dünyasında otokrasiler ve liberal demokrasiler arasında yeni bölünmeleri işaret eden ve belirgin şekilde liberalizm karşıtı büyük güçlerin (yeniden) ortaya çıkışıyla beraber, daha öncesine göre üzerinde daha az hemfikir olunan uygulamalar ile birlikte, dünyanın daha değişken olduğunu düşünüyorlar. Liberalizmi eleştirenlere göre; liberalizm evrensel iddiaları olan fakat evrensel yanıtları olmayan bir ideoloji gibi görünüyor ve onun totaliter öncülerinin talihsiz akıbetlerinin gösterdiği gibi, liberalizm uzun vadede hiç de arzulanan bir pozisyon değil.

Bu çalışma; iki dünya savaşı arasındaki dönemden itibaren Liberalizmin en büyük krizinin başında ortaya çıktı. Berlin Duvarı’nın yıkılışının yirminci yıldönümünü işaret eden, “Liberalizmden Sonra” adlı Ekim 2009 Milenyum Konferansı; Uluslararası İlişkilerdeki son gelişmeleri teorik perspektife çevirmek için eşsiz bir fırsat sundu. Başta G. John Ikenberry’nin “Zaferden Sonra: Kurumlar, Stratejik Kısıtlama ve Büyük Savaşlardan Sonra Kuralları Yeniden İnşa Etme” (2001) adlı kitabı ve Robert Koehane’in “Egemenlikten Sonra: Dünya Siyasal İktisadında İşbirliği ve Anlaşmazlık” (1984) adlı çalışması olmak üzere, tarihsel değişim üzerine alanın önceki yansıtıcı çalışmalarından esinlenerek; Uluslararası İlişkilerdeki dönüm noktaları, egemen söylem ve düşüncenin durumunu değerlendirmek amacıyla yeni olanaklar sunduğu için; 2009 Milenyum Konferansı ve Özel Mesele’nin amacı, belirsizliklerin bu yeni yüzyılında liberalizmin istikameti hakkında sorular ortaya atmaktı. Uluslararası İlişkilerin bugünkü liberal düzeni anlamlandırma becerisi kadar, özellikle finansal kriz, bölgesel güçlerin doğuşu, insani sonuçları ve buna verilen uluslararası cevap gibi son yaşananların anlamını değerlendirdi.

2009 Milenyum Konferansı ve Özel Mesele, hazırlanan bu yazı dizisi için esin kaynağı oldu. Konferansın başlattığı tartışmaları ve Özel Mesele’de sunulan bölümleri yansıttıktan sonra, gelecek değerlendirmesi için önemli alt konuları ve sonuçları tanımladım. Bunlar arasında öne çıkan liberalizmin dikkat çeken dayanıklılığıydı: farklı biçimlerde de olsa, mevcut düzene uymak amacıyla kendini yeniden inşa etme becerisi. G. John Ikenberry’nin ileri sürdüğü gibi, ister Amerikan otoritesi azalırken bile liberal yapılar yumuşak bir hali muhafaza edecek olsun, isterse bu kitaba ilham kaynağı olan diğer kişiler tarafından belirtildiği gibi, liberalizm daha geniş hegemonyacı yönetim ile sistemsel değişime tepki verecek olsun; liberal ideoloji hem teoriye hem de pratiğe uyum sağlamak için bir yol buldu. Liberalizmin bu sağlamlığı tamamen onun yumuşaklığında, onun daimi olarak değişken bir dünyada sürekli dönüşüm geçirme becerisinde yatıyor; bu da bizi gelecek düşüncesi için önemli bir sonuca götürüyor.

Hazırlanan bu çalışma tam olarak bu konuyu irdeleyecek. Liberalizmin gücü, onun kendini yeniden inşa etme becerisinde yatıyorsa, bu Uluslararası İlişkiler okurları için önemli kuramsal, deneysel ve normatif soruları ortaya çıkarır. Birinci Kısım, liberalizmi teori açısından ele alıyor. Uluslararası İlişkilerin açıklayıcı bir teorisi olarak liberalizmin sürekli uygunluğu nedir? Liberalizm eleştirileri, var olan biçiminde yeterince etkili mi? İkinci Kısım, liberalizm ve Amerikan egemenliğini gözden geçiriyor. Amerikan egemenliği ne ölçüde liberal uluslararası düzen şeklinde ifade edilebilir? İç kutuplaşma bu düzene verilen desteğin sonu anlamına gelir mi? Amerikan egemenliği, bu yeni yüzyılda ne dereceye kadar hayatta kalabilecek? Üçüncü kısım, liberalizmin yayılmasını inceliyor. Uluslararası siyasal ekonomide liberalizmin rolü nedir? Ortadoğu’daki son siyasi karışıklıkların yanı sıra; köklü ve yükselen büyük güçlerin - Çin, Rusya ve Avrupa Birliği – politikalarını ve dünya görüşlerini nasıl etkiliyor? Sonsöz ise değerlendirme yapıyor ve kitabın daha geniş konuları üzerine derinlemesine düşünüyor.

Birinci Bölümde; Uluslararası İlişkiler teorisinde liberalizmin “yükseliş ve düşüş” hikâyesini sorgulanıyor. Liberalizmin yükselişi ve düşüşü Uluslararası İlişkiler teorisinde liberalizmin geçirdiği süreci ifade ediyor, onun siyasi bir proje olarak kaderini değil. Liberal teorinin iç işleri ve uluslararası ilişkiler, teori ve uygulama, liberalizmin siyasi, ekonomik ve normatif boyutları arasındaki ikilem ve karşıtlıklara eğilimi; liberalizmin çekirdek maddelerini kavramakta başarısız kalıyor. Bölüm, Soğuk Savaş döneminden bugüne liberal siyasi projenin devamlılıklarının altını çizen, Locke’cu mantıkta bir liberal anlayış geliştiriyor. Liberalizm dinamik ve değişkendir. Demokrasi bugün geniş ölçüde liberalizmin ana karakteristiği olarak görünürken, liberaller demokrasi teşviki konusunda tarih boyunca temkinliydi. Sonra,  liberalizm ve sömürgecilik arasındaki yakın bağlantıyı ele alınıyor. Mevcut Uluslararası İlişkiler teorisi, liberalizmin yapısal bir unsuru olarak güç siyasetini anlamakta başarısız oluyor. Yazı, şöyle bir sonuca varıyor; büyük olasılıkla daha çok liberalizm göreceğiz, fakat farklı bir kılıkta. Hükümetleri “halka, sistem içinde onların çıkarlarını koruyan ekonomik yararlar sağlamak” amacıyla ekonomik büyümeyi sürdürmeye zorlayan, “liberalizmin başarılı demokratikleşmesi”ni liberalizmde büyük tarihsel değişim olarak tanımlıyor. Bununla birlikte; liberalizm ve demokrasi arasındaki yakın bağlantı; dünyanın bazı yerlerinde liberal politikaların korunmasının başkalarının liberalizm karşıtı kamulaştırma faaliyetinin üzerine inşa edilmiş olduğu gerçeğine odaklanan ana gerilimi henüz çözmedi. Bugün bu kamulaştırma, “diğer devletlerin bu ekonomi politikalarının siyasi sonuçlarına katlanmak zorunda olduğu” uluslararası alanda gerçekleşiyor. Liberalizm en iyi şekilde, yurtiçinde ve uluslararası alanlarda liberal ve liberal olmayan aktörlerin ayrıcalıklı davranışı dolayısıyla uygulanan, politik bir proje olarak anlaşılabilir.

İkinci Bölüm, liberalizm düşüşte olabilir iken demokrasinin yükselişte olduğunu ileri sürüyor. Pek çok kişi Wilson’cu liberalizmi bir demokrasi örneğinin kökeni olarak tanımlarken; yazıda, demokratik yönetimin Sovyetler Birliği’nin 1989’da çöküşüyle beraber uluslararası bir standart olarak ortaya çıktığını savunuluyor. Bu yanlış nitelemenin, uluslararası ilişkiler bilimini kural yapısı ve kural öncüllerine odaklayan yapısalcı teorinin etkisiyle bir ilişkisi olduğu ifade ediliyor. Bölüm, yerleşmiş ve yeni geliştirilen kuralları saptamakta işe yarar bir gelenek olarak İngiliz Ekolü’nden yararlanıyor. Demokratik devletlerin antidemokratik devletlerde seçim sonuçlarını artık tanımama ihtimalini örnek vererek ve böyle ülkelere askeri müdahaleyi haklı bularak, geliştirilen bir demokrasi kuralının uluslararası toplum için ciddi olası sonuçları olduğunu savunuyor. Bir demokrasi kuralının olası sonuçları soru işareti olarak kalsa da; bölüm, en az iki rakip parti arasında, açıkça gözlenen düzenli seçimler için bir standart belirleyerek demokrasinin uluslararası toplumda belirli bir anlam kazanıyor olduğunu öne sürüyor. İnsan hakları savunucuları, tam siyasi hakların daha derin bir ilkesi olmasını istese de, bölüm, bir demokrasi kuralının oluşumunu kuşatan faaliyetin büyük kısmını standart belirlemelerden biri olarak tanımlıyor. Sonuç olarak; Avrupalı bağlam dışında, uluslararası standardın iç siyasi süreçlere dışarıdan müdahaleye izin vermek için genişletilmiyor olduğunu savunuluyor. Mevcut demokrasi kuralı, uluslararası ve bölgesel örgütler arasından geniş, kurumsal bir destek kazanmış olsa da; bugüne kadar demokrasiyi korumak yerine onu geliştirmeye ve demokratik müdahale yerine insani olana daha fazla vurgu yapılmıştır.

Üçüncü Bölümde; “distopik liberalizm” denilen durum irdeleniyor. Distopik liberaller, olağanüstü bir yaşam yoluna inanan ve adalet, haklar ve yükümlülüklere odaklanan, liberallerden ayrılıyor. Distopik liberalizm aksine yaşamın birçok tarzının tanınması ve onaylanması hakkında çoğulcudur. Rengger, kuşkuculuk ve ütopyacılık şüphesi tarafından yönlendirilen bir distopik liberalizm anlayışı geliştirmek amacıyla Judith Shklar’ın “liberalizm korkusu”ndan yararlanıyor. Distopik liberaller kendi sonları olarak kişisel özgürlüğü korumaya çabalarlar. Uluslararası İlişkilere ihtiyatlı bir yaklaşım gösterirler ki; bu da onların gerçekçi emsalleriyle örtüşür. Rengger, distopik liberalizmin “söz verdiği şeyi yerine getirme” becerisini sorgular. Distopik liberalizmin içinde bir anlam bulanıklığı var ki; orada kuşkuculuk ve liberalizm karşıt yönlere itiliyorlar. Burada, akademisyenler kesinlikle bir tutum takınmalılar. Öne sürülen fikre göre; Shklar’ın çalışmasında kuşkuculuk liberalizm ile çok yakın ilişkiler içinde ve birbirlerini beslerken, diğer distopik liberallere göre ise kuşkuculuk liberalizmi gölgede bırakıyor. Shklar’a göre; özellikle liberalizm, gerçekçileri ve liberalleri insanlık haline bakışlarını özünde “trajik” olarak bağlayan nadir ve kırılgan bir şeydir – yani liberalizmi destekleyebilen haller uçta ve ortadır. Rengger de bu ana varsayımı sorgular: “… insan hayatı ‘trajik’ değil, sadece hayattır ve aynı şekilde, bir kişi siyasi hayatı bir ‘Distopya’ olarak değil, tüm çeşitliliği ve düzensizliği içinde sadece politik yaşam olarak görmelidir”. Sonuçta da, siyasi felsefenin önce kuşkucu, sonra ise liberal olması gerektiği ile bölümü bağlıyor. Santayana’dan yararlanarak, kuşkuculuk “entelektüelin namusudur ve çok kolay bir şekilde vazgeçilmemelidir”.

Dördüncü Bölüm, bir Uluslararası İlişkiler teorisi olarak liberalizmi büyük güçlerin yükselişi ve düşüşüne göre yaklaşımını parçalara ayırarak analiz ediyor; bir yandan da gerçekçiliğin dünya siyasetinin bu gerçekliğini tarif ettiği bir tutumla kapsamlı bir karşılaştırma sağlıyor. Bu bölüm, liberalizm ve gerçekçiliğin önemli yollarda önemli noktalarda kesiştiğini söylüyor. İki teori de yükselen güçlerle yakın ilişki kurmayı ve gereksiz çatışmadan kaçınmayı vurguluyor. Bununla birlikte; uluslararası sistemde yükselen güçlerin etkisinin çözümlenmesinde liberalizm ve gerçekçiliğin önemli farklılıklara sahip olduğunu ifade ediliyor. Liberaller, Çin ve Hindistan gibi yeni güçlerin yükselişinin bugün mevcut liberal uluslararası düzene meydan okuduğunu kabul ediyorlar; fakat bu konuda özellikle endişeli değiller çünkü düzende herhangi büyük bir bozulmanın olası olduğuna inanmıyorlar. Buna karşın; gerçekçiler - ister klasik, yapısal ya da neoklasik olsunlar, uluslararası düzende yeni büyük güçlerden kaynaklanan olası bozulmalar konusunda ciddi biçimde kaygılılar. Bu da; uluslararası sistemde bir istikrarsızlık öngörüsü üzerinde hemfikir olan, ancak bugünün egemen gücü Birleşik Devletler için hazırlanan politika reçeteleri üzerinde anlaşamayan gerçekçiler nedeniyle, gerçekçilik içinde liberaller arasında olmayan bir tartışmaya neden oldu. Gerçekçilere göre; mevcut liberal uluslararası düzenin yükselen bir büyük güçle bütünleşmesine gerek olmayacak; bu yüzden de ödün verme, güç dengesi, çevreleme politikası, müzakere ile uzlaşma, barışçıl değişim, önleyici savaş ve kemer sıkma politikalarının tümü; yeni güçlerin yükselişine karşılık olarak egemen güç için uygun politika tercihleridir.

Beşinci Bölümde G. John Ikenberry; 2009 Milenyum Konferansı’ndaki açılış konuşmasını takiben, liberal düzenin zor bir görev altında olduğunu tartışan, büyüyen bir literatüre yanıt veriliyor. Bu literatür, çok kutupluluğu ve çatışmanın yeni biçimlerini öngörüyor, özellikle de otokratik devletler ile liberal-demokrat devletler arasında. Uluslararası rollerini geri kazanan Çin ve Rusya gibi güçlerle olan tarihsel sorunlara vurgu yapıyor. Ikenberry ise şu önermeyi yapıyor; mevcut kriz Amerikan egemenliğinin krizlerinden biri,  liberal düzenin kendisininkilerden biri değil. Güç ve hakimiyet değişecek, fakat liberalizme alternatif hiçbir ideoloji yok. Ikenberry, eski çalışmasına dayanarak, Amerikan güdümlü mevcut uluslararası liberal düzenin, kendi şeffaf kurallarına dayalı karakteri tarafından tanımlandığını savunuyor. Devletler bugün hem karşı karşıya kaldıkları tehditler konusunda hem de menfaatleri bakımından daha çok ortak noktaya sahip. Evrensel bir insan hakları anlayışı, “koruma sorumluluğu” -  bu, daha yaygın ve karışık ulus ötesi tehditlere dayalı, daha büyük “güvenlik dayanışması” demek- ve de ortak menfaatlerden yana, özellikle de sağlık ve çevre konularındaki menfaatler, aşamalı normatif bir yeniden yönlendirme büyük olasılıkla işbirliği ve kurumsallaşma taleplerini arttıracak. Ancak, yarım yüzyıldan daha uzun bir süredir, Birleşik Devletler liberal uluslararası düzeni yönetiyor, bugün yükselen devletler bu düzen içinde daha geniş bir konum arıyorlar. “Bugün, liberal uluslararası düzenin zorlu görevi bu geçişi kendi mülkiyeti ve hâkimiyetinde yönetmektir.” Liberalizm krizi, onun başarısızlığından çok, onun başarısının bir sonucudur. Ikenberry’e göre mevcut kriz; liberal projenin gerçekçi eleştirilerinin olumlu sonuç verdiği bir E.H. Carr krizi yerine, “düzendeki ikilemlerin ve uzun vadeli değişimlerin sadece yeniden planlayarak, yeniden inşa ederek ve o liberal düzeni genişleterek çözülebildiği için liberal yönetimin sıkıntılı” olduğu bir Karl Polanyi krizidir. Oysa, liberalizmin bu krizinin, eninde sonunda büyük olasılıkla liberalizmi daha da geliştireceğini savunuyor.

Altıncı Bölümde,  Michael Cox’un son yıllarda karşı karşıya kaldığı pek çok zorlu görevin ışığı altındaki liberal uluslararası düzen tanımının yarını irdeleniyor: 11 Eylül sonrası çatışmalar, finansal kriz ve Çin’in yükselişi gibi. 90’lı yılların, bugün düşüşte olan bir Liberalizmin en üstün başarı seviyesini oluşturduğu görüşünü reddeden Cox; demokrasi kararlılığı, küresel kapitalizm, küreselleşme ve “Amerikan toplumunun, cumhuriyet tarihindeki en liberal (ve ilk siyahi) Başkan’ı seçerek Bush yönetimiyle bağlantılı politikaların çoğunu reddetmeye fiili olarak karar verdiği” gerçeği göz önünde tutulursa, liberalizmin aslında krizde “olmayan” ama “rağbet görmeyen” konumunu benimsiyor. Oysa, sadece maddeyi değil, aynı zamanda “yumuşak” gücü de düşünüp; buna Araştırma-Geliştirme harcamaları ve Birleşik Devletler’deki öncü eğitim kurumlarına yoğunlaşma da dâhil edilmelidir. Çin’in ekonomik hünerine ve Küresel Güney’deki gittikçe artan uluslararası etkin rolüne karşın; Cox’a göre, Çinliler bilinçli bir uluslararası stratejiden yoksun; dahası Çin saygı göstermeyi telkin edebilirken, kendisi yumuşak güç bölgesinde birkaç taklitçi ile birlikte kendinin daha az güçlü olduğunu gösterdi. Özetle; liberal düzene dayanak oluşturan güç sistemi yıpranmış ve Soğuk Savaş sonu dönemine göre kendine daha az güveniyor olabilir, fakat muazzam dayanıklılığını koruyor.