Osman Abi'nin lüpenleri

İnceleme bitti. Sonuç: Lupinus varius. Yani acıbakla ya da "Osman abimin lüpeni". 29 Mayıs 2007 tarihli "Kaledran" günlüğümde övdüğüm mavi çiçeklerden söz ediyorum. MB günlükçülerinden sayın Mustafa Yalçıner benim günlüğü okuduğunda "lupinus" familyasından "domuz baklası" olabilir yorumunu yaptığında ben de sonuca ulaşmak üzereydim aslında. Zaten Yalçıner'e verdiğim cevapta "Bu bir Lupinus varius" diye kendimden emin bir cevap da yazmıştım. Kendimden emindim. Çünkü Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Peyzaj Mimarlığı Bölümü'nden Osman Karagüzel benden önce keşfetmişti bu bitkiyi. Tesadüf bu ya! Hem de tam benim onları yeniden keşfettiğim yerde. Kalender insan, mütevaziliğin kralı Osman Abime bu güzel çiçekleri benden önce keşfedip tanımlama şansı bulduğu için biraz da içerledim. Canım Osman abim! Aşağıdaki sözlerimi duymuş olsaydın herhalde bu keşif işini bana bırakmak mütevaziliğini gösterirdin. Ne demişim?

"Çiçekler arasında biri özellikle dikkatimi çekiyor. Parlak, şeffaf mavi çiçekleriyle diğerlerinden daha yüksek boylu bir çiçek bu. Onları tanımak istiyorum ve duruyorum. Yaban baklasına benziyorlar. Onları keşfetmeliyim. Fotograflarını çekiyorum. Birkaç tanesini koparıyorum da. Yanlış anlamayın, sadece örneklemek ve bilimsel olarak incelemek için.. Daha önce Akdeniz ve Karadeniz kuşağında hiç görmedim böyle bir bitkiyi. Ve hatta D400 Karayolu kenarında da sadece durduğum bu yerde varlar. Endemik bir tür gibi geliyor bana çünkü (Hala inceliyorum)"

demişim Kaledran günlüğümde. Meğerse Osman Abim çok daha önceleri, 1999'larda gitmiş Gazipaşa'nın Zeytinada Köyü'ne. Bu güzel köyün bu güzel çiçekleri için şöyle diyor:

"Akdeniz havzası türlerinden olan ve Antalya ilinin Gazipaşa ilçesi Zeytinada köyünde doğal bir populasyonunun var olduğu belirlenen Lupinus varius, kültür formları oluşturulmuş diğer türlere göre daha az araştırılmış ve süs bitkisi olarak kullanılma potansiyeli olan türlerden biridir."

Ağzına sağlık! Böyle tespiti olan biri ne yapar? Toplamış bakla tohumlarını ve peyzaj değeri açısından denemeye almış. Ve 2003 yılında Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi'nde arkadaşlarıyla bir makale de yayınlamış. Makalede:

"Türkiye, hem kültürü yapılan türler ve onların yabani formları hem de sınırlı amaçlarla kültürü yapılan acıbakla türleri açısından zengindir ve doğal bitki örtüsünde Lupinus albus L., Lupinus angustifolius L., Lupinus micranthus Guss., Lupinus varius L. ve Lupinus hispanicus Boiss. türleri ile bu türlere ait alt türler oldukça yaygındır".

diyorlar. Gerçekten de ayrıntılı yazılar, çalışmalar yapılmamış olsa da Türkiye'nin bu alımlı bitkilerinin mavi, beyaz, sarı, pembe ve ala renkli boy boy yükselen rengarenk çiçeklerini görüp hayranlık duyan binlerce insan vardır. Ve tanıyanlar bu doğal baklaları tanıyanlar onları, acıbakla, deli bakla, delice bakla, termiz, termis, termiye, Yahudi baklası, gâvur baklası ve domuz baklası (bu sonuncusu M. Yalçıner'den geldi) gibi adlarla anıyorlar. Ama bu Türkçe adlar ve de sıfatların hiç te hoş çağrışımlar yapmadığı da ortada. Ama onlara güzel demenize, tav olmanıza engel olmuyor adları. Zaten Osman Abim de böyle bir gözle bakarak onların süs bitkisi değerini araştırmaya koyulmuş ve çok da değerli sonuçlar elde etmiş. Elde ettiği sonuçları da ulusal ve uluslarası dergilerde olmak üzere iki kez de yayınlamış (Bkz yazı sonundaki bağlantılar). Osman Abimin (herhalde bu akşam Konyaltı'nın tam üstünde kulakları amma çınlamıştır) bu güzel çiçekleri benden önce incelemesine ve süs bitkisi olarak değerini çalışmasına karşın şunları yapmadığını da gördüm:

- Bu, L. varius'ları o da herkes gibi sadece acıbakla olarak anmış. Halbuki en azından beyaz benekli mavi acıbakla diyebilirdi. Öyle ya, aksi halde pembe, beyaz ve sarı çiçekli olanlarla nasıl ayıracağız?

- Bu güzel çiçeklere Gazipaşa'nın Zeytinada Köyü'nde rastladığını belirtiyor. Başka ülkelerde ve ülkemizde başka yerlerde var mı yok mu? Hiç değinmemiş. Ben biraz daha cesaretliyim. Başka hiçbir yerde görmedim. Bu Türkiye'ye endemik bir bitki değil ama Türkiye'de Gazipaşa'ya endemik geldi bana. Ege ve Marmara'daki diğer pembe ve beyaz türlerden farklı çünkü. Bu yüzden onlara "Gazipaşa/Zeytinada mavi baklası" da diyebilirdi.

- Bu güzel çiçek nasıl bir şeydir? Kesme çiçek olarak önemini tartışmadan önce bunların biyolojik ve türsel özelliklerini de anlatabilirdi. Sanıyorum makalesini okuyan herkesi Zeytinada'ya gelmiş de bu güzel çiçeği görmüş varsayımıyla hareket etmiş.

- Ve de ne bitkinin ne de doğal yetişme ortamının hiçbir fotoğrafını da vermemiş.

Hâl böyle olunca bu konularda Osman Abi'ye destek olmak bana düştü. Bu günlük te herhalde acı baklalar üzerine en uzun tanıtım yazısı oldu gibi. Ancak niyetim ne taksonomik yerini açıklamak, ne tarımsal ve tıbbi değerine değinmek. Kimyasal acı alkaloid bileşimleri ve zengin glikozidleri de ilgilendirmiyor beni. Bunları merak edenler Lupinus varius üzerine İnternet araması yapabilirler. Ya amacım ne? Doğadaki görsel değeri daha önemli benim için. 50-75 cm boyundalar. Tek bir sap gövde üzerinde yükseliyorlar ve yukarılarda kısmen dallanma da yapıyorlar. Gövde üzeri ve yaprakları beyaz, gri renkli tüylerle kaplı. Herbiri zeytin yaprağına yakın biçim ve boyutta yaprakları var. Yapraklar gövdeden başlayan bir 3-10 cm uzunluğundaki yaprak sapı ucundalar. Bir merkez etrafında papatya çiçeği biçiminde yerleşen 5-9 yapraktan oluşuyor her bir yaprak sapı. En uçta ters çevrilmiş bir üzüm salkımı, daha doğrusu mor akasya çiçeği salkımı biçiminde yerleşen çiçek başlığı bulunuyor. Tipik fasulya, bakla çiçeği şeklindeki çiçekleri parlak, şeffaf mavi renkteler. Ancak tam ortada şerit biçiminde beyaz benekleri var.

Neyse uzatmayayım. Bir MB günlüğünde biyoloji dersi vermek gibi bir niyetim yok. Biraz Osman abiye nazire yapayım dedim. Biraz da Türkiye'de Gazipaşa'ya özgü olduğunu sandığım acıbaklayı tanıtayım istedim sizlere. Bizim mavi çiçekli yaban baklasının değil ama özellikle pembe çiçekli kültür formlarının tohumlarını çiçekçilerde bulabilirsiniz. Bahçenize lüpenler ekin ve ne nasıl güzel olduklarını siz de keşfedin. Ama eğer Nisan başlarında yolunuz Zeytinada civarına düşer ise daha da mutlu bir gözle göreceksiniz onları. Eminim.

Osman abime sevgi ve saygılarımla atfolunur.

Esen kalın.

* Fotograf: Acı bakla (L. varius) Zeytinada-Kaledran arası bir yerler, Gazipaşa-Antalya. 7 Nisan 2007
* Diğer fotoğraflar için Galerilerim'den "Lupinus varius-Acıbakla"yı izleyebilirsiniz.
* Ek bilgi: L. varius'un kesme çiçek değeri üzerine bir çalışma :http://www.akdeniz.edu.tr/ziraat/zfd/article/16_02-09.pdf