Spiral dinamikler

Doktora süresince yüzlerce kitap okuyoruz, ancak bu kitapların çok azının Türkçe literatüre girdiğini görüyorum. Yine, okuduğum kitaplardan çok azı beni gerçekten heyecanlandırıyor. Geçenlerde okuduğum kitaplar serisi bu kategorideydi. Gerçekten heyecanlandım. Heyecanıma sizi de ortak etmek istedim. Okuduğum birçok kitaptan sonra oturup bu makaleyi yazmaya karar verdim. Okuyacağınız makalede bir sentez yapmaya çalışacağım.

Dr. Don Beck, son 30 yıldır Spiral Dinamikler modelini oluşturmak, geliştirmek ve uygulamakla uğraşan kişilerden biri. Spiral Dynamics adında bir küresel eğitim ve danışmanlık firmasının da kurucusu. Dr. Beck, Tony Blair’den Bill Clinton’a, Uzakdoğu’dan Chicago eyaletine, Dünya Bankası’ndan Afganistan’a pek çok alanda farklı kişi ve kurumlara danışmanlık yapmış. Enerji, bankacılık, havayolları sektörlerine ve hükümetlere yol göstericilik yapmış. Dr. Beck aynı zamanda Güney Afrika’nın barış ortamına ve demokrasiye geçiş sürecinde de merkezi bir rol üstlenmiş. Bu günkü yazımda Dr. Beck’in ve pek çok akademisyenin çalışmalarında temel olarak kullandığı “Spiral Dinamikler” modelini ele alacağım.

Spiral Dinamikler; Psikoloji, Sosyoloji, Tarih, Antropoloji, Siyaset Bilimi, Felsefe, Sistem Bilimleri, Komplekslik Bilimleri ve Kaos Teorisi gibi farklı disiplinler arasında köprü kuran bütüncül ve senteze dayalı bir model. Spiral Dinamikler Modeli; sistem bilimlerini kullanarak hayatımızdaki, toplumlardaki, kültürlerdeki ve insanlardaki değişim, gelişim ve kompleksliği açıklamaya çalışıyor. Bunu yaparken de insanlardaki ve toplumdaki değer sistemlerini, inançları, kimlikleri, kollektif bilinci esas alıyor.

Modelin temelinde MEM kavramı yatıyor. İlk kez biyolog Richard Dawkins tarafından ortaya atılan mem (meme) kavramı, kültürel gelişim ve aktarımın temel birimini ifade ediyor. Genler nasıl insanda biyolojik devamlılığı sağlıyorsa, memler de toplumda kültürel devamlılığı sağlıyor. Memleri toplumların veya bireylerin hafızalarına ve kollektif şuurlarına kayıtlı olan kültürel DNA kodları olarak tanımlayabiliriz. İnsanların kollektif şuuru, yetenekleri, değerleri ve görüşlerinin bileşkesi olarak ifade edebileceğimiz bu DNA kodları kendi içerisinde çok önemli ve kritik şifreler barındırıyor. Toplumsal hafızanın sembolleri ve taşıyıcıları sayılan MEMler kah şarkılar, kah giysiler, kah moda, kah müzik, kah yemek aracılığıyla kodlanıyor, şifreleniyor ve içinde yaşanan ortamı ve çağı yansıtıyor. Memleri, toplumun temel değer sistemleri ve örgütleyici prensipleri olarak da düşünebiliriz.

Memler, insanların ve toplumların problem çözme ve adaptasyon yetenekleri ile paralel olarak yaşanan belli bir devrin ve ortamın içerisinde gelişiyor ve değişiyor. Genler, virüsler, bakteriler, yazılımlar veya uçan kuş türleri gibi MEMler de evrendeki temel değişim ve gelişim ilkesine uygun olarak hareket ediyor, dinamik olarak yoğuruluyor ve evriliyorlar. Memler zamanla esnek, kompleks, dinamik, holistik, kaotik özellikler gösterebiliyor ve hızla değişebiliyorlar. Bu nonlineer dinamikler yüzünden memleri spiraller şeklinde ele alıyoruz. Her mem bir önceki memi de kendi içine alarak, daha da büyüyor ve büyüyerek sentez şeklinde ilerliyor. Böylece memler spiral büyüdükçe daha çok boyutlu, daha bütüncül ve daha kompleks hale geliyor.

BEJ MEM: İçgüdüsel, Doğal, Hayvani, Fiziksel, Hayatta Kalma Memi – 100 bin yıl

Dünya: İnsanların hayatta kalmak için içgüdüleriyle hareket ettikleri doğal bir arena.

Temel Görüş: Hayatta kalmak için gerekeni yap. Yeme, içme, güvenlik, ısınma ve üreme gibi fizyolojik ihtiyaçlar asıl öncelikler.

Yetkinlikler: Avcılık, toplayıcılık, duyusal yetenekler, doğal dürtüler, korku, sensör motor mekanizmalar, kaç veya savaş, yaşama ve hayatta kalma dürtüsü

Değerler: Güçlü olma, dayanıklılık, fırsatçılık, rekabet

Örnekler: İlk topluluklar, açlık sınırındaki toplumlar, evsizler, Afrika kabileleri, 11 Eylül psikolojisi, doğal afetler, kıtlık, savaş

Toplumumuzda yansımaları: Geçim mücadelesi, varoşlar, gecekondu bölgeleri, Güneydoğu bölgemiz

MOR MEM: Sihirli, Mistik, Kabileci, Toplulukçu, Töreci Mem – 50 bin yıl

Dünya: Mistik ve gizemli işaretlerle ve doğa üstü güçlerle dolu sihirli bir yer

Temel görüş: Kabileni ve köyünü koru, kabile geleneklerine uy, korunmak için bir ve beraber ol.

Yetkinlikler: Klana uyum, kabile geleneklerine, ataya, büyüğe saygı, tarım, metafizik inanışlar, takım çalışması, sağ beyin yetkinlikleri, sezgi

Değerler: Bağlılık, aidiyet, uyum, saygı, teslimiyet, gelenekçilik

Örnekler: Aile törenleri, şamanlar, kan davaları ve yeminleri, New Age inanışları

Toplumumuzdaki yansımalar: Nazar boncuğu, kahve falı, batıl inançlar, büyücü kadınlar, töre, toprak kavgaları

KIRMIZI MEM: Egosentrik, Çıkarcı, Bireyci, Benmerkezci Mem – 10 bin yıl

Dünya: En kuvvetli ve en akıllının ayakta kaldığı vahşi bir orman

Temel görüş: İçinden geldiği gibi özgür davran, utanma, çekinme, istediğini elde et, saygı kazan.

Yetkinlikler: Öfke yeteneği, geleneği sorgulama, bireyselliğini keşfetme, öne çıkma, kreatif cesaret, kendini gerçekleştirme, gücünü kabul ettirme, otorite kurma

Değerler: Cesaret, özgürlük, bireysellik, maceracılık, atılım, risk, baskınlık

Örnekler: Feodal düzen, derebeylik sistemi, asi gençlik, isyan kültürü, özgür kız, destanlar, kovboylar, efsanevi kahramanlar, savaşçı asker, fight club

Toplumumuzdaki yansımaları: şehir magandaları, satanizm, serseri gençlik, mafya, çeteler, siyasi liderlik sultası

MAVİ MEM: Otoriter, Amaçlı, Düzenli, İnançlı, Muhafazakar, Hiyerarşik Mem – 5000 yıl

Dünya: Mutlak gerçekliğin / kudretin hükmünde ve kontrolündeki düzenli varlık ve evren sistemi

Temel görüş: Bu hayatın, bu dünyanın ve bu kainatın bir anlamı, yönü, amacı var. Doğru ve ahlaklı yaşa, Yaratıcı’ya saygılı ol, evrenin düzenine uyumlu davran.

Yetkinlikler: Kulluk, itaat, inanç, evrendeki düzeni keşfetme, kendi sınırlılıklarının farkında olma, kurumsallaşma, düzene uyum, soyut düşünce ve inanma, prensipli olma ve değer merkezli yaşama, mutlak amaca hizmet etme

Değerler: Anlam ve düzen arayışı, idealistlik, inançlılık, iyi bir insan olma, iyi bir vatandaş olma, ahlaklılık, disiplin, düzen, doğruluk, sorumlululuk, kanaatkarlık

Örnekler: Tek tanrılı dinlerin yeryüzünde yaygınlaşması, Hristiyanlığın ve İslamın yükselişi, kurumsal yapı ve otoritelerin gelişmesi, iyi komşuluk ve iyi kulluk prensipleri, cemaatleşme ve kurumsallaşma

Toplumumuzdaki yansımaları: Sufizm, Osmanlı millet düşüncesi, Ahilik sistemi, cemaatler, kutsal devlet fikri, Cumhuriyet devri fikriyatı

TURUNCU MEM: Stratejik, Kapitalist, Başarma ve İlerleme Odaklı Mem – 300 yıl

Dünya: Ekonomik ve teknolojik fırsatlarla, imkanlarla, kaynaklarla, ilerleme ile dolu serbest bir piyasa

Temel görüş: Oyunu kazanmak için oyna, fırsatları yakala, çıkarlarını kolla, iyimser ol, risk al, kendine güven, hızla ilerle, engelleri aş, verimli ol, başarıyı yakala!

Yetkinlikler: Bilimsel yetkinlikler, teknoloji, rekabet, hız, üretim, adaptasyon, verimlilik, girişimcilik, sayısal ölçümleme, mühendislik, iş yönetimi

Değerler: Üretkenlik, rekabet, başarı, hırs, çalışma, ilerleme, değişim, hızlı yaşama, akıllı üretim, çılgın tüketim, serbest piyasa

Örnekler: Fransız ihtilali, Aydınlanma ve Rönesans, Endüstri devrimi, Wall Street, Fortune, Ivy Ligi, Harvard, Silikon Vadisi, IMF, Dünya Bankası, çok uluslu şirketler

Toplumumuzdaki yansımaları: Jön Türkler, Batılılaşma projeleri, Özal devri, Avrupa Birliği, Liberal görüş, Kariyerizm

YEŞİL MEM: Eşitlikçi, Toplumcu, Çevreci, Hümanist, Sosyal Mem – 150 yıl

Dünya: Yaşamın tecrübelerini beraber eşitlik ve kardeşlik ruhu içinde paylaşacağımız insan habitatı

Temel görüş: Dogmalardan sıyrıl, hırstan ve çıkardan arın, insanı esas al, bölme bütünle, toplumun her kesimine ulaş, kaynakları eşitçe paylaş, insani ve sosyal gelişimi sağla, barış ve uyumu hedefle.

Yetkinlikler: İç barış ve huzuru yakalama, toplumsal mutabakatı sağlama, iletişim yetkinlikleri, çok seslilik, eleştirel düşünme ve sistemi sorgulama, sosyal duyarlılık, etik, ekolojik duyarlılık, halktan ve halk içinde olma

Değerler: İnsan odaklılık, demokrasi, halkçılık, aydınlanma, paylaşım, eşitlik, kardeşlik, hakkaniyet, sosyal devlet, humanist değerler, barış, insani gelişim, sağlık, eğitim, insan hakları, yeşil, doğa, sürdürülebilirlik

Örnekler: İnsan hakları hareketleri, sivil toplumun gücü, sosyal demokrasi, Woodstock, Unicef, BM, Greenpeace, Live8 konseri

Toplumumuzdaki yansımaları: Sosyal demokratlar, solcu ve hümanist söylemler, Alevi söylemler, halkçılık, insan hakları örgütleri, sivil toplum ruhu

SARI MEM: Sistemci, Kaotik, Kompleks, Dinamik Mem – 50 yıl

Dünya: Sürekli değişimin ve farklılıkların baskın olduğu kaotik, dinamik, kompleks, dev bir organizma / katmanlı sistem

Temel görüş: Kalıplardan çık, esnek ol, değişime açık ol, farklılıkları fark et, kaos içinde yüzmeyi öğren, belirsizlikle baş et, farklılıkları hoş gör, sistemci düşün, değişimi yönet, akışa uyum sağla, üçüncü bir yol aç, anı yakala, boyutlar ve sistemler arası iletişim ve diyalog sağla.

Yetkinlikler: Esneklik, sistemci düşünme, farklılıkları yönetme, göreceli düşünme, değişime adapte olma, kompleks düşünebilme, dinamik manevra kabiliyetleri, ekosistem düşüncesi, mikro ve makro sistemler arası bağlantılar kurma, disiplinler arası düşünme, yatay bağlantılar kurma

Değerler: Esneklik, dinamiklik, farklılıklara saygı ve hoşgörü, kompleks düşünme, görecelilik, yeniliğe açıklık, değişim ve gelişim, ekolojik denge, sistem duyarlılığı, ikinci dereceden öğrenme

Örnekler: Beşinci disiplin, komplekslik bilimleri, kelebek etkisi, kaos teorisi, quantum fiziği, internet ve e-dönüşüm, öğrenen organizasyon, constructivism, emergence, appreciative inquiry, sosyal yenilik

Toplumumuzdaki yansımaları: (fazla olmamakla beraber) Alev Alatlı, eğitimde Quantum reformu, diyalog hareketleri, Beyaz Nokta vakfı...

TURKUAZ MEM: Küresel, Bütüncül, Global, Entegre Mem – 30 yıl

Dünya: Kaos içinden düzen çıkarabilen karşılıklı bağımlı güçlerin dengelendiği ve sentezlendiği küresel bütüncül bir sistem

Temel görüş: Bütünü hisset, büyük resmi gör, anlamlı diyalog ve üretim platformları oluştur, bütün insanlığı düşün, evrensel düşün, farklı görüşler arası sentezi ve dengeyi yakala, tüm paydaşların haklarını gözet ve dengele.

Yetkinlikler: Kozmopolit esneklik, çok kültürlülük, yaratıcılık, küresel düşünme, global vizyon, kültürler arası iletişim, evrensel vatandaşlık, büyük resmi görme, müzakere ve diyalog becerileri, çok boyutlu düşünebilme, küresel ekosistem düşüncesi, sistemler, kültürler ve toplumlar arası bağlantı ve diyalog kurma, sentezci düşünme, dijital dünya yetkinlikleri

Değerler: Küresel esneklik, küresel duyarlılık, karşılıklı bağımlılık, küresel bakış açısı, evrensel saygı ve hoşgörü, diyalog, empati, açıklık, değişim ve gelişime açıklık, çok kültürlülük, network

Örnekler: Entegre yapılar, iletişim ağları, sanal ve yatay iletişim ve etkileşim platformları, küresel networkler, küresel sivil toplum oluşumları, kollektif şuur ve öğrenme ortamları, kuantum takımlar

Toplumumuzdaki yansımaları: (Çok az sayıdaki) Küresel vizyona ve yurtdışı tecrübesine sahip kozmopolit aydınlar, akademisyenler, diyalog ve kültür elçileri

BEYAZ MEM: Ruhsal, Derin, Anlamlı, Vicdan ve Kalp Odaklı Mem – 10 yıl

Dünya: Kafa, kalp, vicdan ve hissini ideal şekilde buluşturan insanlardan örülü bir ruhsal sevgi ve demokrasi platformu. Gönüller, milletler, toplumlar, medeniyetler ve dinler arasında zaman ötesi kardeşlik, sevgi ve diyalog bağlarının kurulduğu ideal ütopya

Temel görüş: İçini ve derinliklerini keşfet, evreni ve kendini oku, zaman, mekan ve boyutlar ötesine ulaşmaya çalış, sıfırda sonsuzluğu keşfet, bütün insanlığı yürekten sev ve kucakla, anlam ara, mikrokozmos olarak kendini oku, makro ve mikro kozmosları araştır, evrendeki amacını bul, derinlik ve anlam ara, kendini aş, benliğinin kalıplarını kır, senden öte seni ara, gerçek aşkı keşfet ve yaşa, kendini unut.

Yetkinlikler: Ruhsal derinlik, Yaradana duyulan aşk, kuantum hissediş, tasavvufun ve yaradılışın derununa vakıf olma, anlam arayışı, yakıcı aşk, varoluş ızdırabı, fedakarlık, kendini arama, kendini aşma, benliğini eritme, mutlak teslimiyet, boyutlar ötesi hissediş, aşkınlık, mutlak sevgi ve hoşgörü, evrensel erdemleri yaşama ve temsil etme

Değerler: Kendini sürekli sorgulama, Yaratıcıya duyulan derin bağlılık, sevgi ve saygı, kendini aşma, tevazu, sevgi, duruluk, içtenlik, aşkınlık, sıfır olma, varlıkla uyum, herkesle diyalog, ruhsal duyarlılık, derinlik, içtenlik, hoşgörü, kalple iletişim

Örnekler: Ruhsal demokrasi, küresel kardeşlik, tasavvuf, koşulsuz tevazu, diyalog ve açıklık, peygamberler (Hz. Muhammed, Hz. İsa... ), ruhsal liderler, örnek insanlar, ruhsal barış öncüleri

Toplumumuzdaki yansımaları: Mevlana anlayışı, Yunus duruluğu, Hacı Bektaş hoşgörüsü, Anadolu tasavvuf anlayışı, erenler, 21. yüzyıl delileri ve velileri

Okuduğum kitaplardan sonra size yukarıdaki sentez bigileri çıkarttım. Memlerin özüne bağlı kalmakla beraber içeriğini geliştirdim ve kendi bakış açıma göre yorumladım. Sarı ve Turkuaz memleri henüz tam yaşamadığımız için ifade etmekte zorlandım. Beyaz mem ise tamamen benim öngörüm. Zaman içerisinde umuyorum bu memler daha iyi netleşecek ve ayrışacak.

Tekrar edersek, her meme sahip olduğumuz zaman spiral giderek genişliyor. Her mem düşünme ve algı kalıplarımıza yeni paradigmalar ve bakış açıları ekliyor. Ancak eski memleri de kaybetmiyoruz, onlar da çok boyutlu mem sisteminin içinde yoğrulmaya ve kullanılmaya devam ediyorlar. Her mem size farklı bir perspektif sunuyor. Spiral büyüdükçe daha kompleks ve çok boyutlu hale geliyor. Spiralin o ana kadar ulaştığı memlerin hepsini bir arada kullanabiliyorsunuz. Ne kadar çok mem kullanırsanız hadiselere o kadar geniş ve farklı açılardan bakabiliyorsunuz.

Bu noktada sizleri memler üzerine daha derinden düşünmeye davet ediyorum. İçinde yaşadığımız çağı yorumlamak için memler bize oldukça zengin hazineler ve düşünme araçları sunuyor. Memleri bilen ve farkında olan bir profesyonel 21. yüzyılı şekillendiren trendleri ve değişimi daha iyi tahmin edebilir.

Sayın Tayyip Erdoğan’ın bu tür modellere vakıf olup olmadığını bilmiyorum. Ancak şunu biliyorum: Spiral Dinamikler modelinin farkında olan bir başbakan; bence ülkesini, değişimi ve algıları daha iyi yönetebilir.

Bu yazıda asıl yazılacak kısımlar ve asıl heyecan şimdi başlıyor, ancak ben burada yazmayı keseceğim. Bir sonuca varmayacağım. Size hazır analizler sunmayacağım. Bundan sonrasını size, hayal gücünüze ve vizyonunuza bırakıyorum.

Sizce toplum olarak bizde Türkiye’de hangi memler daha baskın?

Spiral Dinamikler modeline göre sizce 2005 Türkiyesi olarak bizler neredeyiz?

Biraz turuncu? Biraz yeşil? Peki dünya nerede sizce? Sizce ufukta radikal değişim emareleri var mı? Önümüzdeki yüz yıl içerisinde sizce yeryüzünde hangi memler nasıl baskın hale gelecek? Sarı ve Turkuaz memlerin ayak seslerini duyuyor musunuz? Ya Beyaz mem?