TOMTAŞ

Amerikalı Wright kardeşlerin 1903 yılında ilk motorlu uçağı uçurmaları ve 1911 yılında İtalyan'ların Trablusgarp'ta uçakları savaş alanında kullanmaları, Birinci Dünya Savaşı ile başlayan hızlı gelişim süreci yepyeni bir kavramı gündeme getirdi. “Uçak Sanayi”

Birinci Dünya Savaşı; özellikle Almanya, Fransa ve İngiltere’nin uçak üretimini arttırmaları ve bu alanda büyük yatırımların yapılmasının en önemli nedeni olmuş, kucağında doğan fırsatı görmezden gelen ve yurttaşları Wright kardeşlerin projesini Fransızlara kaptıran ABD’de 1917 yılında katıldığı Birinci Dünya savaşının sonlarına doğru uçak sanayinde büyük bir ivmeyi ancak yakalayabilmişti.

Havacılığın ve uçak sanayinin önemini en iyi kavramış liderlerden olan Atatürk; öncülüğünde kurulan Türk hava Kurumu’na, kuruluşundan tam beş ay sonra uçak sanayini kurma direktifini vermiş ve Kayseri’de bir uçak fabrikası kurulması çalışmalarını başlatmıştır.

Türkiye Cumhuriyeti ile Alman Junkers Uçak Fabrikası Anonim Şirketi arasında, - THK’nın kuruluşundan altı ay sonra - Kayseri’de bir uçak fabrikası kurulması anlaşması imzalanmıştır. Şirketin adı TOMTAŞ ( Tayyare, Otomobil ve Motor Türk Anonim Şirketi) olarak belirlenmiş ve 125.000.-TL olan sermayesi Türk Hava Kurumu tarafından ödenmiştir.

Fabrika, 6 Ekim 1926 tarihinde Milli Savunma Bakanı Recep Peker tarafından törenle açılmış ve Kayseri Uçak Fabrikasında 1927 yılında Türk Hava Kuvvetlerinin Junkers A–20, F–13 ve G–23 uçaklarının bakım, onarım ve revizyon işlemlerini yapmış, montaj hattında beş adet A–20 montajına da başlanmıştır.

Junkers Firmasının içinde bulunduğu sorunlar, personele ödenen yüksek ücretler gibi işletmeye ilişkin kriz sonrasında 3 Mayıs 1928 tarihinde şirketin faaliyetine son verilmiştir. Konu mahkemeye intikal etmiş, Junkers Firması ile Milli Savunma Bakanlığı arasında bir protokol yapılarak, tüm hisseler 520.000.-TL karşılığında Türk Hava Kurumuna devredilmiştir.

1930 yılında fabrikada yeniden uçak revizyonuna başlanmıştır.

1932 yılında Milli savunma Bakanlığı ile Amerikan The Curtiss Aeroplane And Motor Company İnc. Firması ile sözleşme yapılmış ve “Curtiss Hawk ve Fledgling” uçaklarının üretimine başlanmış, toplam 33 adet Curtiss Hawk ve 8 adet Fledgling üretilmiştir.

1933 yılında fabrika tamamen Milli savunma Bakanlığına Devredilmiştir.

1935 yılında 3 ayrı tipte 50 adet planör Türkkuşu için üretilmiştir.

1936 yılında Alman Gothaer Waggon Fabrik AG. İle lisans anlaşması yapılarak, 1937 yılından itibaren Gotha 145 uçaklarının üretimine başlanmış ve toplam 45 adet Gotha 145 üretilmiştir. Yine 1936 yılında Polanya Panstwowe Zaklady Lotnicze Firması ile lisans anlaşması yapılmış ve 1937 yılından itibaren PZL-24A – 24C uçaklarından 24 adet üretilmiştir.

1940 yılında İngiliz Philips And Powis Aircraft Ltd. Firmasıyla yapılan lisans anlaşması ile Magister üretimine geçilmiş ve bu uçaktan da 24 adet üretilmiştir.

Kayseri Uçak fabrikası’nda Yaklaşık 10 yılda 5 ayrı tipte toplam 134 uçak üretilmesi, Türk Uçak Sanayinin o dönemde kaydettiği gelişiminin somut bir kanıtıdır.

Sonra ne mi oldu? O dönemde Hava Kuvvetlerimiz için uçaklar, Fransa’dan ve Çekoslovakya’dan alınıyordu. Söz konusu ülkelerin firmalarının Türkiye temsilcileri, TOMTAŞIN işletilmesini engelliyor, Hava Müsteşarlığı TOMTAŞ’a sipariş vermiyor, fabrika işlevsiz bırakılıyordu.

Oysa, Alman Junkers Firması Türkiye ile Sözleşme yaptığı 1925 yılında Rusya ve Polonya ile bir sözleşme yapmış ve her iki ülkede birer uçak fabrikası kurmuştu. Sonraki yıllarda Rus’lar bu fabrikalarında Maksim Gorky adlı dev bir uçak yaptı, Polonya ise TOMTAŞ’ın işlevsiz kalmasının ardından bize bir hayli önemli miktarda PZL tipinde av uçağı sattı.

Bu önemli fırsat değerlendirilememiş ve o dönemlerde Kayseri Uçak Fabrikası’nın bir bakım onarım merkezi olarak kalmasıyla yetinilmiştir.

THK’nın diğer Uçak Fabrikası, Motor Fabrikası ve özel girişimcilerce açılan fabrikaların nasıl sabote edildiğini de bir başka yazıda anlatmaya çalışacağım.