Aile ve çocuk

Aileyi nasıl iyileştireceğimi bilince,

dünyayı da iyileştirebileceğime inanıyorum.

 Virginia Satir

Ailenin değişmesi, bilinçlenmesi ve çağımıza modernize edilmesi; toplumu ve hatta dünyayı bile değiştirecektir. Açıkçası dünyayı değiştirmeye çalışacak kadar idealist değilim. Benim için öncelik, ülkemdeki çocukların; doğru yetişmesi, aile içindeki huzuru ve çevreyle doğu iletişimidir. Tabi ki bunun içine anne baba eğitimi ve aile içi iletişim girmektedir. Sonuç olarak ulaşmaya çalıştığım ideal, ‘mutlu aileler’dir.

Çocukları, ailenin bir üyesi ve kendi dışında bağımsız bir birey olarak gören; çocukların aklını, farkındalığını ve becerilerini küçümsemeyen, fikirlerini soran ve konuşmasını saygısızlık olarak değerlendirmeyen; çocuklara kendi inanç kalıplarını uydurmaya çalışmayan ve geleneksellikten yenilenmeye geçebilen aileler benim en büyük hayalim diyebilirim.

Öz Disiplin, Görev Bilinci ve Motivasyon

Öğrencinin ders çalışmama ve sorumluluklarını yerine getirmeme sorunu aile ve öğretmen tarafından en fazla endişe uyandıran konuların başında gelmektedir. Ancak kabul etmeliyiz ki ders çalışmak ya da yapmak zorunda olduğu ve kendinin belirlemediği bu sorumluluklar insanları pek heyecanlandırmayan uğraşlardır. Hiç kimse bu durum altında görevlerini yerine getiremez; ancak ‘öz disiplini’ve ‘görev bilincini’ oluşturabilmiş ‘iç motivasyonu yüksek’bireyler bu çıkmazdan çıkabilir.

Bunlar hiç de öyle sanıldığı gibi kolay kazanılan, oluşturulan ya da geliştirilen özellikler değildir, ne yazık ki. Bunlar bireyin en küçük yaşlarından itibaren aile, çevre ve öğretmenlerin müdahaleleri, davranışları, sözleri ve iletişimi gibi yüzlerce faktörün etkili olduğu kazanımlardır. Ancak ne olursa olsun bir yerlerden başlamak isteyen ailelere ve öğretmenlere bazı tavsiyelerim olacaktır. Bu tavsiyelerimi madde madde ve açıklamalar şeklinde oluşturmak istedim; çünkü her birinin hayati öneme sahip olduğuna inanıyorum ve gereken dikkati toplamak istiyorum.

1.         Aileler, çocuğun ev içinde ve dışındaki görevlerini ve sorumluluklarını yazılı ya da sözlü kurallar şeklinde oluşturmalıdır. Bu kuralların, tutarlı bir şekilde aile bireylerince uygulanması çocuğun sorumluluk alt yapısını oluşturacaktır. Bu kurallar aileye ilkeli ve prensipli bir yapı sağlayacaktır.

2.         TV ve bilgisayar gibi araçların kullanım saatleri; oyun, eğlence zamanları; geziler ve tatiller ailece belirlenmelidir. Ev içindeki her durum tesadüfe değil, planlamaya bırakılmalıdır. Aynı zamanda beraber alınan tüm kararlar, demokratik aile yapısını güçlendirecektir.

3.         Kitaplık oluşturularak evde tüm ailenin bir okuma saati olmalıdır. Çocuklar her şeyi modelleyerek öğrenirler ve en iyi örnek anne ve babadır. Çocuğun televizyon izlemesi değil de ders çalışması bekleniyorsa ailenin de televizyon konusunda fedakar olması gerekmektedir. Böylece çocuğun ders çalışarak bir şeyler kaçırdığını ya da bir şeyleri feda ettiğini düşünmesi engellenmiş olur.

4.         Çocuğun sorumluluk ve görev bilincinin gelişmesi için çocuğa, ev içinde ve dışında aşırıya kaçmayacak sorumluluklar verilmelidir. Bu sorumluluklar çocuğun psikolojisini düşünerek fiziki becerilerinin üstünde olmamalıdır.

Örneğin; sorumluluk kazanması açısından dedelerden kalan tekniklerle çocuğa pazarda limon sattırmak, çocuğu algısının dışında bir durum içinde bırakacaktır. Özgüven açısından uzun vadede etkili bir yöntem olsa da kısa vadede çocuğun içinden çıkamayacağı bir psikolojik durum yaratabilir. İlerde anlarsın tarzıyla sorumluluk vermek yerine, o anda anlayabileceği ve bir amaca hizmet edecek sorumluluklar yüklemek daha faydalıdır.

5.         Çocuğun söylediği yalanlar, uydurmalar ve savsaklama gibi hareketlerin farkında olduğunuzu uygun bir dille söylemeniz ve bu hareketlerin doğru bir davranış olmadığını bildirmeniz gerekmektedir. Daha sonra görmezden gelme tekniğiuygulanarak bu alışkanlık süreç içerisinde söndürülür. Aksi halde çocuk bu tür davranışları ve hareketleri istemediği durumlardan kaçmak için kullanacaktır.

6.         Ceza ve ödül gibi kavramlar çok dikkat edilmesi gereken noktalardır. Davranış değiştirmede veya doğru alışkanlıklar oluşturmada bu kavramları geleneksel yöntemlerle kullanmak çoğu zaman ters etki yapabilir.

Her olumlu duruma verilen ödüller, rüşvet diye adlandırdığımız bir hal alır ve çocuk açısından bir beklenti oluşur. Bu beklenti her seferinde karşılanmazsa, yani ödüllendirilmezse çocuk o alışkanlıktan kopar. Burada çocuğun yapması gereken görevleri ve sorumlulukları ödüllendirmek, uzun vadede dış kaynaklı motivasyon kaynaklarını harekete geçirir ve çocuk dış motivasyon tipi birey halini alır. Dönüt alamadığı tüm davranışları sönmeye başlar.

Ceza da aynı mantıkla düşünülebilir. Yapılmayan ödev veya görev, yani yerine getirilmeyen sorumluluklar cezalandırıldığı takdirde çocukta nefret, isteksizlik ve değersizlik gibi duygusal durumlar yaşanır. Eğitim alanında cezanın yanlış yerlerde kullanımı ayrı bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Örneğin; ceza olarak bir saat fazla kitap okuyacaksın, cezalısın yüzmeye gitmeyeceksin, cezalısın bir hafta gitar yok sana, vb. gibi söylemler çocuğun kafasındaki doğru ile yanlışı karıştırmasına neden olur. Burada kitap, müzik ve spor gibi kazanmasını arzu ettiğimiz durumları ceza aracı olarak kullanmak, bunların çocuk tarafından olumsuz algılanmasına neden olacaktır.

7.    Peki, ceza yerine ne olmalı?Hayat içerisinde her bireyin yapmadığı görevler sonucunda ödeyeceği bir ‘bedel’muhakkak olmaktadır. Katılmadığı toplantının sonucunda alabileceği bir işi kaçırmak, geç teslim ettiği ürünler sonucunda müşterilerini kaybetmek gibi bireylerin hayatta karşılaşacağı yüzlerce bedelvardır. Dikkat ederseniz bunlar ceza değil hatalarımız sonucunda ödediğimiz bedellerdir.

Aynı şekilde çocuğunda görevlerini aksattığı zamanlarda bir bedel ödemesi gerekmektedir. Bu açıdan matematik ödevini yapmayan bir çocuğun bilgisayar oynamaması bir cezadır ve bu görev ile ceza birbiriyle örtüşmemektedir. Bu ilişkisizlik sonucunda çocuk ya matematiğe karşı tamamen soğuyacak ya da bilgisayarla oynamak için ödevini öğrenme amacı taşımadan göstermelik yapacaktır. Yani ödev araç, bilgisayar amaç halini alacaktır. Ancak bu durum karşısında çocuğun ödeyeceği bir bedel her zaman daha etkili olacaktır. Ödevi yapmamasının altındaki biyolojik, psikolojik, akademik ve hazır bulunuşluk gibi tüm nedenleri araştırmak kaydıyla çocuğa ceza vermek yerine, o görevle birebir uyumlu ve ilişkili bir bedel ödetmek çocuğun sorumluluk bilincini arttıracaktır. Bunun için ebeveynlerin biraz kafa yorması gerekecektir.

Cezalandırmaktan önce yapılacak daha önemli noktalar bulunmaktadır. Başta da söylediğim gibi öncelikle ailede bazı prensiplerin belirlenmesi ve kurallar bütünün olması gerekmektedir. Daha sonra sorumluluk, görev bilinci, iç motivasyon ve iç disiplin gibi kavramları geliştirmek zorundayız. Her şeye rağmen yine devam eden sorunlarda çocuğa ceza vermek değil, bedeller ödetmeliyiz. Bazı aşamaları geçmeden ve temelleri oturtmadan çocuktan çok şey beklemek de hata olacaktır. Sabır ve azim ile kurallar, prensipler koymalı ve uygulamalıyız.

8.         Bireylerin isteklerine ulaşamadığı anlarda gösterdiği birincil duygu kaygıdır ve ardından öfke başlar. Çocuğunuzun tüm çabanıza rağmen ödevlerini ve sorumluluklarını aksatması sizi kaygılandırabilir ve bu aşamada yönetemediğiniz öfke duygusu çocuğunuzu olumsuz etkileyebilir. Bu yüzden doğru ve pozitif iletişim içinde olmak ve bıkmadan usanmadan çözüme odaklanmak gerekmektedir.

9.         İnsanlar uzun vadede karşılığını görecekleri etkinliğe gereken özveriyi göstermekte zorlanırlar. Çünkü bizler en kısa sürede karşılığını alabileceğimiz faaliyetleri tercih ederiz. Bu haz odaklı yaklaşım, bizi uzun bir zaman sonra bekleyen sınavları veya görevleri ertelememize neden olur. Son gün çalışan öğrenciler, son anda işlerini bitiren ustalar, tüm işlerini son güne erteleyen kişiler ve kısa hedefler belirleyen insanlar gibi yüzlerce örnek verebilirim.

Bu durumdan kurtulabilmek için uzun vadeli planlar yapılmalı ve hedefler belirlemeliyiz. Bu hedefler alelade değil gerçekten istediğimiz ve hayatımızın bir parçası olabilecek düzeyde hedefler olmalıdır. Bunun için derin düşünmek ve hayat amaçlarımızı, değer yargılarımızı ve inanç kalıplarımızı belirlemek gerekmektedir.

10.Hayatımızda motivasyon kaynakları önemli yer tutar. Bunlar iç ve dış motivasyon dediğimiz, bizim karakter yapımızı da belirleyen etkenlerdir. İstekli, sabırlı, azimli, disiplinli ve özverili bireylerin iç motivasyonları yüksektir. Bu açıdan dışarıdan övgü ya da ödül almadan görev bilinciyle birçok konunun üstesinden gelebilirler. Çoğu zaman övgü, bu tarz kişileri rahatsız bile edebilir. Görev olarak nitelendirdikleri işler dolayısıyla övgü kabul etmezler ve işte bizler bu tarz insanları mütevazı diye adlandırırız.

Dış motivasyona muhtaç olan bireyler ise sürekli yönlendirilmeye ihtiyaç duyarlar, çabuk sıkılır ve birçok işi yarım bırakırlar, erteleme ve bahaneler hayat tarzlarıdır. Kısa yoldan gitmeyi severler ve uzun vadeli hedeflerden kaçınırlar. Onlar için sorumluluk yok denecek kadar azdır.

Burada ailelere ve öğretmenlere çok büyük işler düşmektedir. Çocuğun dış motivasyon kaynaklarına olan yatkınlığı doğru tespit edilmeli ve bu konunun üzerine gidilmelidir. En başta çocuğa yönlendirmelerde bulunmadan, doğruyu bulması sağlanmalıdır. Sorumluluklar verilmeli ve bu sorumlulukların olumlu ya da olumsuz bedelleri yaşatılmalıdır. Uzun vadeli hedefler, planlar ve programlar yapılmalı; zamanlama kontrol altında tutulmalıdır.

Yani çocuğu suçlamak ya da eleştirmek yerine, motivasyon kaynaklarını doğru tespit etmek ve iç motivasyon kaynaklarını harekete geçirecek faaliyetler yaptırılmalıdır.

11.Sorumluluk ve görev bilincini geliştirmek için başlangıç aşamasında çocuğa fazla yüklenmek yanlıştır. Yapabileceği ve kapasitesi kadar görev, ödev ve sorumluluklar verilmelidir. Örneğin; çocuğun günlük çalışabilme miktarı bir saatse siz 30 dakika olarak belirleyin ve uygun bir ortamda yarım saat çalışmasını bekleyin. İsterse daha fazla çalışabileceğini; ancak en az yarım saat ders çalışması gerektiğini söyleyin. Bu faaliyet bir süre (en az beş hafta)devam ettiğinde çocuğun ders çalışma alışkanlığı gelişecektir. Bu aşamadan sonra çalışma saatlerinde bir miktar artış olabilir ve kademeli olarak artış devam etmelidir.

Unutulmamalıdır ki ödevler veya yapılması gereken sorumluluklarla ilgili nörolojik aktiviteler[1]oluştuktan sonra alışkanlığın kalıcılığı sağlanır. Burada aile ve öğretmenlerin başladıkları işe sabır ve inatla devam etmeleri gerekmektedir.

12.Her şeye rağmen çocuğum muhteşem biri olmalı gibi bir düşünce çok yanlıştır. Her insan farklıdır ve farklı alanlarda yapabileceği iyi bir şeyler mutlaka vardır. Anne ve babanın kendi arzularını çocuk üzerinde gerçekleştirmeye çalışması, tüm aileye zarar verecek kadar tehlikelidir.

13. Çocuk gelişiminde doğru zannedilen bazı yanlış düşünceler vardır. Örneğin;Çocuğum hiç hata yapmamalı düşüncesi.İnsanın doğasına uymayan bu düşünce çocuklar için de geçerlidir elbette. Her insan hata yapabilir, önemli olan bunlardan ders çıkarmaktır.

14.  Bir diğer düşünce çocuğumun hiçbir eksiği olmamalı düşüncesi. Her insanın temel ihtiyaçları dışında bazı eksiklikleri olabilir ve çocuk açısından olmalıdır da. Bu ihtiyaçların zamansız ve çabasız karşılanması doyumsuz çocuklar meydana getirir.

15.  Çocuğum her şeyden önce gelir düşüncesi de sıkıntılı bir düşüncedir.Çocuklar da evin bir üyesi olarak herkesle eşittir. İstisnalar haricinde önceliğinin olması demokratik aile yapısına terstir ve en çok ailenin diğer üyelerine zarar verir.

16.  Bir diğer popüler söylem de arkadaşlık meselesidir. Ben onun en iyi arkadaşı olmalıyım gibi bir düşünceyi de sıklıkla duymaktayız. İnsanların tüm sosyal yapılarında doğal bir lidere ihtiyaçları vardır ve bu üstlük; kural ve prensiplerin savunucusu, yani kontrol mekanizmasıdır. Çocuğun da her şeyden çok bir anne ve babaya ihtiyacı vardır. Yani evdeki kurallar bütününün kontrol mekanizması, lideri anne ve babadır. Bu açıdan arkadaşlık kavramını birbirine eşit ve birbirinin üstü olmayan bir yapı olarak değerlendirirsek arkadaşlığın anne ve babaya yanlış bir rol olduğu sonucunu çıkarabiliriz.

17.  Ailede anne ve babanın tutarlı olması çocuk açısından hayati öneme sahiptir. Birinin reddine, diğerinin onay vermesi çocuğun arada kalmasına ve sonuçta da çocuğun bu durumu kötüye kullanmasına neden olur.

18.  Son olarak çocuğunuzu olduğu gibi kabul edin, yargılamalardan ve kıyaslamalardan kaçının. Eleştirmek, her hatasını yüzüne vurmak yerine olumlu iletişimi kurun. Her şeyin konuşularak ve sevgiyle üstesinden gelinebileceğini asla ama asla unutmayın ve buna tüm kalbinizle inanın.

            Yunus Emre’nin dediği gibi ‘Sevgi gelince tüm eksiklikler biter.’Çocuğunuzu çok sevin, sevdiğinizi gösterin ve değerli olduğunu hissettirin.

Eğitimci ve Yazar UĞUR KALKAN