Altınordu Devleti

Kapçak hanlığı da denir, Doğu Avrupa'da aşağı idil (Volga) merkez olmak üzere kurulan Türk-Moğol devleti (1227 – 1502). Cengiz Han, irtiş ırmağı ile Balkaş gölünün batısında kalan toprakları (Cuci ulus), kendisinden kısa bir süre önce, 1227'de ölen oğlu Cuci'nin oğullarına bıraktı. Cuci'nin oğullarından Arda, batı Sibirya'da Akordu'yu (Akorda); öbür oğlu Batu, Cuci ülkesinin batı yarısı sayılan Harizm ile Kıpçak bozkırı’nda (Desti Kıpçak), daha sonra Altınordu (Altınorda) adını alacak olan Gökordu'yu (Gökorda) kurdu. Gökordu biçimsel olarak Karakurum'daki Türk-Moğol imparatorluğu’na bağlı olmakla birlikte Sayın han (iyi kalpli han) unvanıyla Batu tarafından yönetiliyordu. Ögedey döneminde (1227–1241) batıya yapılan seferin komutanlığına atanan Batu, Rusya’yı Novgorod'a ve Kiev'i aldı. Balkanlar'a kadar ilerledi. Kurduğu Saray kentini (Saray Batu, Astrahan yakınında) ülkesinin başkenti yaptı. Kıpçak bozkırı, orta ve aşağı idil, Aral gölü çevresi, Harizm, Rus knezlikleri, Azerbaycan'a kadar Kafkaslar, Lehistan ve Litvanya'nın batı bölgelerini kapsayan ülkeleri aldı. Batu'nun kardeşi Berke (1257–1267) yeni bir saray kenti (Saray Berke, Volgograd yakınında) kurdu. Güney Kafkasya ve Azerbaycan için ilhanlılar ile savaştı. Hülagu'yu yendi. İlhanlılara karşı Memluklar ile anlaştı. İlhanlı hükümdarı Abaka Han'a karşı düzenlediği sefer sırasında yolda öldü. Mengü Temur (1267- 1280) Memluk sultani ile ilişkileri sürdürdü. Bu dönemde Berke'nin başkomutanı Nogay’ın nüfuzu arttı. Töde Mengü (1280–1287) ve Tala Buğa (1287–1290) Nogay’ın sayesinde hüküm sürdüler. Sonunda tahta çıkardığı Tokta (1290–1313), Nogay ile mücadeleye girişti. Nogay ile Tokta arasında yapılan savaşta Nogay öldü. Özbek Han (1313–1341), Berke döneminde yayılmaya başlayan Müslümanlığı resmi din durumuna getirdi. Altınordu'nun başkentini, Saray Berke'ye taşıdı. Canıbek'in (1341–1357) öldürülmesine neden olan iç ayaklanmalar Altınordu’yu zayıflatmaya başladı: 1360–1380 arasında on dört han değişti; Litvanya ayaklandı, Polonya Altınordu’dan koptu. Kıpçak bozkırı’nın batı kesiminde yer yer beylikler ortaya çıktı. Ayaklanan Mamay Mirza, idil ve Özü (Dniepr) arasını egemenliği altına aldı. Özbek Han’ın oğullarından birini han ilan etti. Moskova knezi Dimitriy Donskoy, Mamay Mirza'yı Kulikovo meydan savaşı’nda yendi (1380). Bu karışıklıklardan yararlanan Akordu hanı Toktamış, Altınordu hanlığını ele geçirmeyi başardı. Böylece Akordu ve Altınordu’yu bir han yönetiminde birleştirdi. Toktamış, Altınordu’yu bir kez daha önemli bir güç durumuna getirdi. Moskova’yı yağmaladı; her biri bağımsızlık peşinde koşan emirlere yetkisini kabul ettirdi. Ancak, Timur ile mücadeleye girişmesi, Altınordu’yu kolay kolay kendisini toplayamayacak biçimde sarstı. Timur, Toktamış’ı Saray'dan kaçmak zorunda bıraktı; Saray dahil birçok kenti yakıp yıktı. Timur'un Altınordu tahtına çıkardığı Timur Kutluk'un (1395–1400) koruyucusu Edige bey iktidarın gerçek sahibi durumuna geldi. Tahtını yeniden ele geçirmeye çalışan Toktamış’a yardım eden Litvanya kralını yendi (1399). Rusları yenerek boyun eğmeye zorladı. Edige'nin Toktamış’ın oğullarından Kerim Berdi ile yaptığı savaş sırasında ölmesinden (1419) sonra Altınordu’nun dağılma süreci hızlandı. Uluğ Muhammet (1419–1420, 1427–1433) Akordu kolundan Barak tarafından tahtından uzaklaştırıldı. Daha sonra tahtını yeniden ele geçirdiyse de Edige beyin oğullarının baskısı karşısında Kırım’a çekilmek zorunda kaldı. Burada da tutunamayarak Orta idil bölgesinde Kazan Hanlığını kurdu (1437). Kırım’da Hacı Giray, Altınordu’dan ayrıldığı (1442'den önce). Ayrıca, Saray üzerinde iddiası olan Toktamış’ın torunu Seyit Ahmet, 1433'ten beri Ukrayna'da bağımsız hareket etmekteydi. Ahmet Han (1465-1481). Altınordu’daki karışıklıklardan yararlanarak bağımsızlığını, ilan eden İvan III'e karşı Lehistan-Litvanya ile anlaştı. 1480'de Moskova üzerine bir sefer düzenlediyse de sonuç alamadı. Bu arada başkent Saray, Moskova’nın müttefiki Kırım hanı tarafından yağmalandı. Ahmet Han’ın öldürülmesinden sonra oğulları arasında taht kavgası başladı. Sonunda Kırım hanı Mengli Giray, Ahmet Han’ın oğullarından Şeyh Ahmet'i bozguna uğratarak Altınordu devletine son verdi (1502). Altınordu devletinin dağılmasından sonra Kırım, Kazan, Astrahan, Sibir ve Nogay hanlıkları ortaya çıktı. Başlangıçta bir Moğol devleti olarak ortaya çıkan Altınordu, üzerinde kurulduğu bölgede yaşayan Kıpçak (Kuman) Türkleri’nin etkisiyle Türkleşti. Moğol dili Altınordu’da, Moğolların egemenliğindeki başka yerlere göre daha çabuk kayboldu. Altınordu hanları bir süre, sonra "Kıpçak hanları" diye anılmaya başlandı. Özbek Han'dan başlayarak bütün Altınordu hanları Müslüman’dılar. Altınordu devleti, Anadolu ve Memluklar ile önemli ticari ilişkiler kurdu. Kürk, deri, balmumu, kereste ve tutsaklar Altınordu’nun başlıca dış satım mallarıydı. Bunların taşınmasında idil'den ve Kırım’daki Kefe (Feodosia), Sudak (Suğdak), Kerç limanlarından yararlanılıyordu. Ruslar iki yüz elli yıl kadar Altınordu egemenliğinde yaşadılar ve bu durum Rusya tarihinde derin izler bıraktı. Altınordu’nun bağlısı durumundaki knezler, unvanlarını Altınordu Hanlarından alıyorlardı ve ağır haraçlar ödemek zorundaydılar. Bununla birlikte, Altınordu’nun Ortodoks kilisesine tanıdığı dokunulmazlık sayesinde Ruslar direniş ve kurtuluş eylemlerini örgütleyebildiler.