- Kategori
- Dil Eğitimi
Anlatım bozukluğu (8)

Anlatım bozukluğuyla ilgili karikatür
Özne Yanlışları
Özne yanlışları; genellikle, özne-yüklem uyumsuzluğu, özne eksikliği biçimlerinde ortaya çıkar.
Özne-yüklem uyumsuzluğundan kaynaklanan anlatım bozukluğu
Sıralı ve bağlı tümcelerde ortak özne, yüklemlerin tümüne uygun olmalıdır. Özne, ilk yükleme uygunken, diğerlerine uygun değilse; tümcede, özne-yüklem uyumsuzluğu vardır. Bu tür anlatım bozukluğu olan tümceleri düzeltmek için ayrı özneler kullanmak gerekir.
Özne-yüklem, kip ve kişi yönünden de uyumlu olmalıdır. Nitekim çok geçmeden göz kamaştırıcı antikalar ve tablolar bir bir ortaya çıkmaya başladılar. Cansız varlıklarda özne çoğul, yüklem tekildir. Yüklem,”başladı” olmalıydı.
Herhalde halkımız üşümek yerine zehir soluyarak ölmeyi tercih ediyorlar.”Halkımız” öznesi, topluluk adı olduğu için yüklem tekil olur.”Ediyorlar” değil “ediyor.”
Okulun yapımı eylül ayında bitecek ve öğretime açılacaktır. Bitecek olan“okulun yapımıdır.” Öğretime açılacak olan “okul’dur. Birinci tümce için uygun olan “okulun yapımı” öznesi, ikinci tümce için uygun değildir. Bu nedenle “ve” bağlacından sonra “okul” sözcüğünün özne olarak kullanılması gerekir.
Hiçbiri köyünde kalmamış, büyük kentlere göç etmişti. “Hiçbiri” öznesi “kalmamış” yüklemi için uygun, fakat “göç etmişti” yüklemi için uygun değildir. “büyük kentlere göç etmişti” tümcesinin başına “hepsi” öznesinin getirilmesiyle tümce düzeltilir.
Bu tür duygular, gözlerimi yaşartırlar. Soyut kavramlar, özne olduğunda yüklem tekildir. Tümcenin yüklemi,”yaşartır” olmalıydı.
Bu tür dergilerin sayısı azalıyor, okunmaz oluyor. Tümcede, “azalıyor” yüklemi için uygun olan “bu tür dergilerin sayısı” öznesi, ikinci tümcenin yüklemi olan “okunmaz oluyor” a uygun değildir. Virgülden sonra “bu tür dergiler” öznesini getirmek gerekir.
Son durağa geldiğimizde, otobüste bir ben bir de o yaşlı adam kalmıştı. Türkçede, bir tümcenin öznesi, birinci ve üçüncü tekil kişiden oluşuyorsa, yüklemi birinci çoğul kişi olur Tümcenin doğru biçimi: Son durağa geldiğimizde, otobüste bir ben bir de o yaşlı adam kalmıştık.
Özne eksikliğinden kaynaklanan anlatım bozukluğu
Tümcede öznenin bulunmayışı, anlatım bozukluğuna neden olabilir. Yüklemi edilgen çatılı olan tümceler, “sözde özne” alır. Bu tür öznelerin nesne gibi kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar: Bu soruları çözmekle bitirilemez. Çözmekle bitirilemeyen “bu soruları” değil, “bu sorular” dır. Bu tümce, şu şekillerde kurulursa düzeltilmiş olur: Bu sorular, (sözde özne) çözmekle bitirilemez.
Lise yıllarında edebiyat öğretmeni bir edebiyat uyarlaması yaptırır, kötü oynadığı için de kovulur. Edebiyat uyarlaması yaptıran da kovulan da edebiyat öğretmeni anlamı çıkıyor. Nedeni, birinci tümceyle ikinci tümcenin öznesinin “edebiyat öğretmeni” olması, oysa uyarlamayı yaptıran edebiyat öğretmeni oynayan başkasıdır. Kötüden önce,”oyuncu” ya da “öğrenci” öznesi getirilmeli
“Kullandığı otomobil lüks bir Mercedes’ti ve aşırı derecede alkollüydü.” (basından)Tümce bu biçimiyle “Mercedes’in alkollü olduğu” anlamını vermektedir. İkinci tümceye özne sürücüeklenmelidir (… sürücü aşırı …); çünkü bu “bağlı tümce”yi oluşturan iki ayrı tümcenin özneleri ayrıdır.
“Dil kirlenmesi, onu da üzüyor, önlem alınmasını istiyor.” (basından)İkinci tümcede özne kullanılmadığı için birinci tümcenin öznesi (dil kirlenmesi), ikinci tümcenin de öznesi görünüyor. Tümce yeniden şu biçimde kurulabilir: Dil kirlenmesine üzülüyor, önlem alınmasını istiyor.
NOT: Geçişsiz-edilgen çatılı eylemler, özne almaz, bu tür eylemlerin yüklem olduğu tümcelerde öznenin bulunmayışı bir dil yanlışı değildir:Buraya park yapılmaz. Bu soğukta dışarı çıkılmaz. Burada beklenilmez.