- Kategori
- Dil Eğitimi
Belirtme öbekleri - 10
Trabzon Lisesi Faik Dranaz Salonu Mayıs 1987
BAĞLAÇ ÖBEĞİ
Ankara ile İstanbul yurdumun gözde iki kentidir.
1.öğe bağ 2.öğe
bağöb
...............................
ööb
. Hem konuşkan hem güzel bir insandı
bağ esi bağ öna
bağöb
Bağlaç öbeği işlevce bir olan sözcüklerin bağlaçla birleşmesi sonucu kurdukları söz öbeğidir.
Tümcede eş görevli sözcükleri bağlayarak bağlaç öbeği kuran, anlamca ilgili tümceleri bağlamaya yarayan sözcüklere bağlaç denir.
Türkçede bağlaçlar görev ve kullanışlarına göre beşe ayrılır:
1. Sıralama Bağlaçları (ulama) : ve, ile
2. Denkleştirme Bağlaçları: ya da, veya, yahut, veyahut
3. Karşılaştırma Bağlaçları: hem....hem, ne...ne, ya...ya,
de...de, gerek...gerek, ha...ha, ister...ister, kâh...kâh, ise
4. Tümce başında kullanılan bağlaçlar: ama, fakat, oysa, lâkin, yalnız, ancak, halbuki,
bununla birlikte, ne var ki
5.Söz, söz öbeği ya da tümce sonuna gelen bağlaçlar: bile,
dahi, de, ise, ki
.. BAĞLAÇ TÜRLERİ
Dilimizdeki bağlaçların çoğu Arapça ve Farsçadan gelmiştir. Türkçede bağlaç ve ilgeçler dizimsel işlemde toplama, çıkarma, dışlama, seçenekleme gibi işlevler üstlenirler. Bağlaç türlerini özellikleriyle tanıyalım.
- SIRALAMA BAĞLAÇLARI
Sıralama bağlaçlarından “ve, ile” sözcükleri, sözcük öbeklerini, tümceleri bağlayıp sıralar, eşler. Bu bağlaçlardan “ve” ekleme, toplama; “ile” ekleme, birliktelik anlatır.
Örnekler:
ile
. Umut’la babası arkadaş gibidir.
1.öğe bağ 2.öğe
bağöb
. Karı ve koca barışık yaşamalıdır. (Aynı türden iki sözcüğü bağlar.)
. Hayvan ve doğa sevgisi gerekli. (Tamlamalarda kullanılır.)
. Elini uzat ve çocuğu yakala. ( Sıralı tümceyi bağlıyor. )
. Saatler ve saatler seni düşündüm. ( İkileme kurar. )
. Eve geldi , üstünü değiştirdi. ( , “ve” bağlacı yerine kullanılmış. )
Tekil bağlaç olan “ve, ile” eşişlevli birimleri bağlar. Her iki bağlaç öncesi gelen özdeş öğe düşebilir.
Örnekler:
. Can parasal yardım alıyor ve / ile Anıl parasal yardım alıyor.
Örnek tümcede eşleme “Can”, “Anıl” birimleri arasında yapılıyor. Bu eşlemede “parasal yardım alıyor” eşişlevi birim biçimce yinelenmiş. Bu anlatımda yinelemeyle yaratılan artıklık Türkçede düşümle giderilir. Tümceyi şöyle yazabilirirz:
. Can ve / ile Anıl parasal yardım alıyor.
Düşümsüz eşleme anlatım bozukluğuna yol açıyor. Bu nedenle sıralama bağlaçlarından “ve / ile” öncesi gelen eşişlevli birim düşmüş. “Düşümsüz eşlemeTürkçeye aykırıdır.” * diyebiliriz.
. Yakın masada oturanlardan neler duymaz ki: övmeler (duyar), sövmeler (duyar), kınamalar (duyar)....
Ayraç içindeki sözcükleri düşürdüğümüzde tümcemizle doğru anlatımı seçmiş oluruz.
. Yakın masada oruranlardan neler duymaz ki: övmeler (-), sövmeler (-), kınamalar (-).....
* Ömer Demircan, Türk Dili Dergisi, Mayıs – Haziran 2009, Sözel üretimde ‘dört işlem’ ve düşüm, s.16 - 18
- DENKLEŞTİRME BAĞLAÇLARI
Bu bağlaçlar ayrı olan, ama aynı değerde görülen sözcükleri ya da tümceleri bağlar.
Örnekler:
. O ya da ben farketmez.
. Evde sen kal yahut Turgut’u bırak.
- KARŞILAŞTIRMA BAĞLAÇLARI
İki ya da daha çok öğeyi karşılaştırarak bağlayan bu bağlaçların şu özellikleri vardır:
. Ya beni de götür ya sen de gitme. (Öğelerden birini seçme )
. Hem ev hem araba aldı. (Öğelerin tümü gerçekleşmiş.Tümceye ikisi de,üstelik anlamı
katar. Sıralı tümcede yüklem düşmüş. Ev de araba da aldı. Hem...hem bağlacı de...de
bağlacının dengi. )
. Ev de para da bitti. (Öğelerin tümü gerçekleşmiş, yüklem düşmüş.Eşişlevli ayrı biçimli öğeleri bağlıyor. Düşen öğe, öncesi ve sonrası olabilir. Örneğin, Ev de bitti para da.)
.Sıcak beni de bunalttı.
. Bu dönem, gerek ben gerek sen çok çalışacağız.
(Öğelerin tümünün gerçekleşeceği, ikisi de anlamı katıyor.)
. Orman yangınlarının artmasında gerek halkımızın eğitim düzeyi, gerek yöneticilerin tutumu etkili oluyor. (Eşitlik, birliktelik anlamı katıyor.)
. Trabzon’a ha sen gitmişsin ha ben. (eşitlik)
. Kâh çalışıyor kâh dinleniyor. (eşitlik)
. Ne bağ ne bahçe kaldı. (Biçimce olumlu, anlamca olumsuz tümce kurar. Tümcede sözü edilen “bağ”, “bahçe”nin “hiçbiri”nin kalmadığı anlatılıyor. “Bağ da bahçe de kalmadı.” Ne...ne bağlacı de...de bağlacının olumsuz dengi gibidir. )
. Doğmuyor gönlümde ne ay ne güneş.
Bağlaçtan önce gelen yüklem olumsuz olabilir.
. Ne sigaraya ne içkiye sakın alışmayın!
Eylemden önce yadsımalı ünlem ya da belirteç gelirse yüklem olumsuz olabilir.
. Ne siz ne onlar kimse bulamadı.
Tümcede “ne” li özne, tümleç yerini bir sözcük tutarsa yüklem olumsuz olabilir.
. Ne sıcak ne soğuk. (ılık) ; Ne uzun ne kısa. ( orta )
“Ne...ne” bağlacı ad olan iki sözcüğün başına gelirse ikisinin ortası anlamını verir.
- TÜMCE BAŞINDA KULLANILAN BAĞLAÇLAR
Tümce başında yer alan bağlaçlar, başında bulunduğu tümceyi kendisinden önceki tümce ya da tümcelere anlam ilgisi kurarak bağlar.
-.KARŞIT YARGILARI BAĞLAYAN BAĞLAÇLAR
. Epey çalıştı, ama başaramadı.
. Havalar soğumuştu, fakat çevrede hâlâ yeşillik var.
. Yangın söndürüldü; yalnız giden gitti.
“ Ama, fakat, lakin, ancak,halbuki, bunula birlikte, ne var ki ” bağlaçları karşıt yargıları bağlar.
“Ama, fakat, lakin, ancak, yalnız “ bağlaçları neden –sonuç durumundaki iki tümceyi de bağlar.
. Bu işi ben yaptım; ama şimdi pişmanım.
“Ama” bağlacı bir yargıyı pekiştirmede kullanılır.
. Güzel ama güzel bir insandı.
“Ama” bağlacı “aması maması” biçiminde ikileme kurarak hiçbir özürün geçerli olmayacağını anlatır.
. Bu işin aması maması yok.
-. NEDENLİK ANLAMIYLA BAĞLAYAN BAĞLAÇLAR
Bu bağlaçlar başına geldikleri tümceyi kendilerinden önce gelen ve “neden” bildiren tümceye bağlar.
. Düğüne çağırmamışlar; bundan dolayı kırgın.
. Erken yattım; çünkü yorgundum.
. Mademki Munise’yi evlerinde istemiyorlar, acaba ben kendim evlat edinmek istesem verirler mi ?
( R.N. Güntekin, Çalıkuşu )
-. AÇIKLAYICI, ÖZET ANLAMLI BAĞLAÇLAR
Bağlaçtan sonra söylenenler öncekilerin özeti durumundadır.
. Benden yana bakmıyor, meğer dargınmış.
. Sanatçılar ülkelerinin gönüllü elçileridir, yani gerçek elçilerdir.
.Pencereleri kapat, kapıları kilitle kontrol et, kısaca bütün önlemleri al.
-. SÖZ, SÖZ ÖBEĞİ YA DA TÜMCE SONUNA GELEN BAĞLAÇLAR
Sözcük,sözcük öbeği ya da tümce sonlarına gelerek bunları kendilerinden sonraki öğelere bağlarlar.
. Hemen evden çıksak bile yetişemeyiz.
. Bana kötü davransa dahi ona kızamıyorum.
. Televizyonu aç da haberleri izleyelim.
. Onlar zengindi, biz ise orta gelirliydik.
“ise” koşul kipi anlamından sıyrılarak bağlaç olabilir.
. Şiirde usta, romanda ise başarısızdı.
“ise” tek öğe düşümünde kullanılabilir.
Aysun şiir yazar, Tunç öykü yazar.
Aysun şiir, Tunç ise öykü yazar.
. Evde yok ki konuşayım.
-.ÖZELLİK GÖSTEREN “DE “ , “Kİ” BAĞLAÇLARI
Bağlaçlardan “de”, “ki” şu özellikleri gösterir:
DE BAĞLACI
1. Kendinden önceki söze “katılma” anlamı verir
. Bu oyunda Ali de varmış.
2. Kızma anlamı verir.
. Saygılı davranmayı öğren de sonra konuşalım.
3. Tümceye küçümseme anlamı katar.
. Kendisini kuratrdı da bir de bana mı yardım edecek.
4. Koşul bildiren eylemlerden sonra gelerek koşulun geçerli olmadığını anlatır.
. Bundan sonra anlaşalım dese de anlaşmam.
5. Kimi kez bileşik tümceleri “ama, fakat” anlamıyla bağlar.
. Arabayı bana verdi de almadım.
6. İlgeç, bağlaç ve belirteçten sonra gelerek analmı güçlendirir.
. Sorumluluğu elbet de onun.
7. Neden – sonuç analmı katar.
. Çalıştı da başaramadı.
8. Yinelenen sözcükler arasına gelerek anlamı güçlendirir.
. Çocuk şeker de şeker diye tutturdu.
9. Anlatılan kavramın, kendinden önceki sözcük üstüne kurulduğunu belirtir.
. Arkadaşım, sen de alıngansın.
10. Gerçekleşmemiş eylemlere ilişkin sıralama oluşturur.
. Dersimi bitireyim de gezeriz.
- Kİ BAĞLACI
1.Anlam bakımından birbiriyle ilgili tümceleri bağlar.
. Anladım ki yitip giden sevgilerdi.
2. Yan tümceciği temel tümceye bağlar. Sıralamada temel tümce önce yan tümce sonra olur. Bu dizgi Türkçenin sözdizimine aykırıdır.
. Bir gün işittik ki dostlar göçmüş.
temel tümce yan tümce
Türkçe sözdizimine göre tümceyi yeniden yazalım:
Dostların göçmüş olduğunu bir gün işittik.
3. Özneyi vurgulu olarak temel tümceye bağlar.
Ben ki gece gündüz demen sizler için çalıştım.
4. “Öyle, o kadar, o denli ” öğelerden sonra geldiğinde tümceye güç katar.
. Öyle güzelleşmiş ki anlatamam.
5. Bağlanan tümcelerdeki yargıların uyuşmadığını belirtirken neden de gösterir.
. Kendin kazanmadın ki harcarken düşünesin.
6. Tümce sonuna getirildiğinde yakınma ya da kınma bildirir.
. O, beni desteklemiyor ki ! (yakınma)
. Yaptıklarından utanmıyor ki ! ( kınama )
7. Tümce sonlarına gelerek eksiltili tümce oluşturur.
. Senin yanlışların saymakla bitmez ki...
8. Soru tümcesinin sonuna geldiğinde kuşku, kaygı bildirir.
. Yaptıklarımızı bağışlar mı ki ?
9. Buyuru ve istek kipiyle kurulan tümceği sonraki tümcenin amacı yapar.
. Ağır çık ki yorulmayasın.
10. İki tümceyi bağlarken ikinci tümcenin bildirdiği eyleme duyulan şaşkınlığı belirtir.
. Denize bir girdim ki su buz gibi.
11. Arasözlerin başında yer alır.
. Cumhuriyetçiler, ki artık ne çocukturlar, ne gençtirler, ülkenin tek güven kaynağıdır.
.. BAĞLAÇLARIN YAPISI
Bağlaçlar biçim yönünden dörde ayrılır.
-YALIN BAĞLAÇLAR
“De, ve, ama, ile, eğer, meğer, lakin, yani, fakat, hem,hatta...” gibi kök durumundaki bağlaçlardır.
- TÜREMİŞ BAĞLAÇLAR
“Üstelik, yalnız, ancak, örneğin, gerçekten, kısaca, anlaşılan...” gibi çeşitli yapım eki almış bağlaçlardır.
- BİLEŞİK BAĞLAÇLAR
“ Halbuki, oysaki, yoksa, nitekim, neyse, öyleyse, meğerse, kimbilir, mademki...” gibi birden çok sözcüğün yeni bir anlam ve biçim oluşturarak birleştirdiği bağlaçlardır.
- ÖBEKLEŞMİŞ BAĞLAÇLAR
“ Öylesine ki, nasıl ki, demek ki, kaldı ki, yeter ki, elverir ki, şukadar ki, bununla birlikte, onun için, bundan ötürü, gerek... gerek, hem de, şöyle ki, ya da, ne...ne, tut ki, şu var ki, ya...ya, ne var ki ” gibi çeşitli söz öbeklerinin, bağlaç görevi yaptığı görülür.
Bağlaçlar tek başına öğe olabilmek için adlaşır.
Örneğin,
“Ve” dilimize Arapçadan girmiştir.