Bileşik sözcüklerin yazımında;kılavuzlarda birliktelik yok

Türkçe yazımda, ikileme düşülen konulardan biri de bileşik sözcüklerin yazımı. Bileşik sözcükleri, her yazım kuralı farklı farklı yazıyor. Birinin birleşik yazdığını, diğeri ayrı yazıyor. Yazar da okuyucu da bu durum karşısında ne yapacağını şaşırıyor. Denebilir ki bu konuda Türk Dil Kurumu’nun yazım kılavuzu var. Ama onda da birtakım eksikler, yanlışlar olduğu düşüncesindeyim. Nasıl mı? TDK’n un Yazım Kılavuzu’nda ayrı yazılan Orta Doğu, Yakın Doğu, Orta Çağ, Yakın Çağ… gibi özel adlar,Ömer Asım Aksoy’un başkanlığında dil uzmanı kişilerce hazırlanmış Ana Yazım Kılavuzu’ da ve Dil Derneği’nin Yazım Kılavuzu’nda bu sözcükler bitişik yazılmış: Ortadoğu, Yakındoğu,ortaçağ, yakınçağ Bu yazım kılavuzunda da ortaçağ,yakınçağ küçük harflerle başlıyor.Oysabu sözcükler de özel ad.

Doğrusu hangisi dersiniz? Bana göre Ortadoğu, Yakındoğu, Ortaçağ,Yakınçağ… Biçiminde yazılmalı. Niçin mi? Bu soruyu, birleşik sözcüğün tanımından yararlanarak yanıtlayabiliriz. Nedir birleşik sözcük? Ses düşmesi, ses türemesi, sözcük türünün değişmesi, anlam kayması yoluyla iki ya da daha çok sözden oluşmuş sözcük. Hangi biçimde olursa olsun bileşik sözcük anlamca bir bütündür, tek bir kavramı karşılar Aynı zamanda biçimce bir bütündür. Bileşik sözcüğü oluşturan sözcükler arasına ek ya da başka sözcük girmez. Bileşiği oluşturan sözcüklerin çoğu ad soyludur. Bileşik eylemler de vardır.

Yazarlar da bu sözcükleri birleşik yazmışlar.

Ortaçağ Avrupası’ nda, sanatın bugünkü anlayışımıza uygun insancıl bir gelişme göstermemesinden de bir dereceye kadar, o çağda, dinin ve derebeyliğin sanata nefes aldırmayan baskısı sorumlu tutulabilir.(Yaşar Nabi Nayır,Sanat ve Özgürlük)

Sadece özel adların yazımında değil, tür adlarının yazımında da yazım kılavuzları arasında birliktelik yok. Türk Dil Kurumu’nun Yazım Kılavuzu’nda; ana dil, ana doğru, ana deniz; çayır otu, çayır teresi, çayır yulafı; dana burnu (böcek, kök kurdu),dana ayağı (bitki) .”Dana burnu, dana ayağı” da anlam kayması sonucu bir böceğe, bir bitkiye ad olmuştur. Gerçek anlamlarında ayrı, anlam kayması yoluyla yeni ve birleşik birer sözcük oluştuğu için birleşik yazılmalı.

TDK’n un Kılavuzu’nda; eşanlam, eş basınç, eş başkan, eş biçim, eş cinsel, eş değer; ilk yardım; iç barış, iç borç, iç bakla, iç bellek, iç bölge, iç cümle, iç deniz, iç deri; orta damar, orta elçi, orta hakem, ön ad, ön alım, ön bilgi, ön çalışma, ön damak, ön seçim, ön ses, ön söz…

Bunlara benzer birleşik sözcüklerin bir de Ana Yazım Kılavuzu ve Dil Derneği Yazım Kılavuzu’ndaki yazılımlarını görelim:

Anadil, anadeniz, anakara, anakent; çayırotu, çayırteresi, çayıryulafı; danaburnu, dana-ayağı; eşanlam, eşbaşkan, eşdeğer, eşbasınç, eşbiçim, eşcinsel; ilkyardım, içsalgı, içsel, içses, ,içtümce, içdeniz, içgöç; ortadamar, ortaderi, ortaelçi, önad, önalım, önbilgi, öndamak, önseçim, önses, önsöz…

Örneklerde görüldüğü gibi birleşik sözcüklerin yazımında kılavuzları arasında farklılıklar var. Türk Dil Kurumu Kılavuzu’nda ayrı yazılan birçok sözcük,Ana Yazım Kılavuzu ve Dil Derneği Yazım Kılavuzu’nda birleşik yazılmıştır. Sizce, hangisi doğru? Birleşik sözcükler; anlamca bir bütündür, tek bir kavramı karşılar. Biçimce de bir bütündür. Bu nedenle Ana Yazım Kılavuzu ve Dil Derneği Yazım Kılavuzu’ndaki yazımlar doğrudur.

Anlamca bir bütünlük gösteren, tek kavramı karşılayan, bitişik yazılması gerekirken Türk Dil Kurumu Kılavuzu’nda ayrı yazılmış bazı birleşik sözcükler de şunlar:demir yolu, deniz yolu, dil bilgisi, çalı kuşu, deve kuşu, ipek böceği…

Dilbilimcilerin, sözcüklerin yazımı konusuna eğilmeleri, Türkçemizin gelişmesi, yazımda ikilemlerden kurtulması için gerekli görülmektedir.