Demiryolcu Behiç Erkin

Behiç Erkin, asker, demiryolcu, milletvekili, bakan, diplomat olarak,  birçok alanda görev yapmıştır. Bu yazıda, demiryolcuların "Demiryollarının Babası" olarak andıkları, Behiç Erkin’in demiryolculuğu üzerinde duracağız.

 

Behiç Erkin’in demiryolculuk geçmişi, askerlik mesleğini icra ederken, demiryolu ile görevleri de üstlenmesiyle başlamıştır.

 

Kurtuluş Savaşı sırasında genel müdürlük gibi önemli sorumlulukları yüklenmiş,  akabinde atandığı Nafia Vekili görevi sırasında da demiryollarımıza hizmet vermeye devam etmiştir.

 

 Son olarak, Cenup Demiryollarında Meclis Reisi olarak yürüttüğü aktif demiryolculuğu nihayet bulmuştur.

 

 Behiç Erkin, anı ve günlüklerinden oluşan “Hatırat” ve Kurtuluş Savaşı sırasındaki anı ve günlüklerinden yararlanarak hazırlanan “Kurtuluş Savaşında Demiryolculuk” isimli kitaplarla da demiryollarına hizmet etmiştir.

 

Son yıllarda yapılan akademik çalışmalarla da, Behiç Erkin demiryolculuğu bilimsel olarak ta araştırmalara konu olmaktadır;  Dilaver Dinç’in “Behiç Erkin ve Devlet Demiryollarının Kuruluşu” , Çiğdem Karayemiş’in “Türkiye’de Demiryolunun Gelişimi ve Behiç Erkin Bey” isimli Yüksek Lisans Tezleri gibi,

 

Behiç Erkin’in bir demiryolcu olarak imza attığı işler kronolojik olarak aşağıda verilmiştir:[1]

 

Askerlik yaşamındaki demiryolculuğu;

 

14 Kasım 1904-1908 tarihleri arasında, Selanik-Dersaadet (İstanbul) iltisak hattı muhafızlığı(askerlik görevine ilaveten) yaptı.

 

28 Ocak 1910-26 Kasım 1912 tarihleri arasında Selanik-Dersaadet (İstanbul) iltisak hattı Demiryolu Askeri Müfettişliği yaptı.

 

3 Aralık 1913 Genelkurmay 3. Şube Şimendifer Kısım Amirliğine tayin edildi.

 

1914 yılında “Demiryolları-Askerlik Nokta-i Nazarından Tarihi, İstimali, Teşkilatı” isimli kitabı yayımlandı.

 

Yaptığı bu görevlerdeki demiryolculuk tecrübesi, Behiç Bey’in Kurtuluş Savaşında demiryollarının başına getirilmesinde, en büyük etmenlerden biri olmuştur. Çünkü Behiç Bey, orduda demiryolcu olarak tanınmaktaydı.

 

Behiç Bey’in Genel Müdürlüğü görevi süresince demiryolu faaliyetleri döneminde;

 

15 Temmuz 1920-25 Şubat 1921 I. Genel Müdürlük dönemi;

 

Behiç Bey ilk olarak Anadolu Şimendiferleri İşletme Müdürlüğüne atanıdı.  Hemen akabinde memuriyet unvanı “Anadolu Demiryolu Müdir-i Umumuliği (Genel Müdürlüğü) yapıldı.

 

24 Temmuz 1920 Ankara Hükümeti demiryollarının tamamına el koyarak bütçelerini millileştirdi. Yabancı şirketler elinde bulunan memur ve işçileri hükümet memuru sayıldı. Ek bütçe yapılarak demiryollarının masraf ve gelirleri hükümet bütçesi içine alındı.

 

26 Ağustos 1920   BMM emrindeki Bağdat Hattı ile Bağdat İnşaat ortaklığı ile Afyon-Uşak hattının idaresini “Anadolu-Bağdat ve Afyon-Uşak Demiryolları ve Bağdat İnşaat Şirketi Umum Müdürlüğü” altında toplandı.

 

1 Aralık 1921-14 Ocak 1926[2]  II. Genel Müdürlük dönemi;

 

19 Haziran 1922 Birinci Ordu’nun iaşesini temin için Azarı Köyü’nden Piribeyli istikametine bir dekovil hattı; Toros inşaatındaki dekovil rayları kâfi gelmediğinden,  Fransızların eline geçen ve İskenderun’da bulunan dekovil raylarının satın alınarak yapıldı ve hizmete açıldı.

 

11 Haziran 1923 Hareket ve katar memuru yetiştirmek için, Konya’da bir demiryolu mektebi açıldı.

 

22 Mart 1924 Cumhuriyetin demiryolu inşası için kabul ettiği ilk kanun, Arada-Diyarbakır-Ergani Demiryolu İnşasına Dair 448 sayılı kanun kabul edildi.

 

23 Mart 1924 Ankara-Sivas demiryolu için 449 sayılı Kanun kabul edildi.

 

10 Nisan1924 Trabzon-Erzurum demiryollarıyla Trabzon Limanı Keşfiyat ve İhzaratın 1340 Senesi Zarfında İcrasına Dair 476 sayılı Kanun kabul edildi.[3]

 

24 Nisan 1924 506 sayılı Kanunla, ülkedeki milli demiryollarının işletilmesi için “Devlet Demiryolları Müdüriyeti Memuriyesi” kuruldu ve Nafıa Vekâleti ’ne bağlı katma bütçeli bir kuruluş haline getirildi.

 

24 Mayıs 1924 Haydarpaşa-Ankara, Eskişehir-Konya ve Arifiye-Adapazarı hatları ile Haydarpaşa liman ve rıhtımı devletleştirildi.

 

21 Eylül 1924 Samsun-Çarşamba dar hattının temeli, Mustafa Kemal Paşa tarafından atıldı.

 

10 Ekim 1924 Ankara-Musaköy hattının yapımına başlandı.

 

10 Aralık 1924 Ankara-Yahşihan hattının temeli Mustafa Kemal Paşa tarafından atıldı.

 

23 Aralık 1924 Samsun-Sivas demiryolunun inşaatına başlandı.

 

1924 Ankara Gar binası ile daha önce 2. Bölge Müdürlüğü olarak kullanılan bina arasında “Ankara Oteli” inşa edildi.

 

26 Ocak 1925 Ereğli-Karadere Şimendiferleri İnşaat ve İşletilmesine Dair 548 sayılı Kanun kabul edildi.

 

16 Nisan 1925 tarihinde Kütahya-Tavşanlı ve Temdidi Hatların İnşasına Dair 625 sayılı Kanun kabul edildi.

 

 17 Nisan 1925 tarihinde Ankara-Yahşihan demiryolu hattı (86 km) işletmeye açıldı.

 

25 Temmuz- 2 Ağustos 1925 Ankara’da ilk Demiryolu Kongresi toplandı.

 

20 Kasım 1925 tarihinde Yahşihan-Yerköy demiryolu hattı(115 km) ve Yerköy İstasyonu işletmeye açıldı.

 

1925 Anadolu-Bağdat Demiryolları Müdür-i Umumisi Behiç Bey Tarafından 1340 Senesinde Erkan-ı Harbiye Mektebinde Demiryolları Hakkında Verilen Konferanslar adlı eser yayımlandı.

 

14 Ocak 1926 -15 Ekim1928 Nafia Vekilliği Dönemi

 

 1 Şubat 1926 Ankara Gazi İstasyonu işletmeye açıldı.

 

17-21 Şubat 1926 Behiç Bey’in başkanlığında toplanan bir komisyon rapor hazırlayarak, hangi güzergâhlarda dar ve geniş hat yapılmasına karar verildi. Başvekâlet Erkan-ı Harbiye’nin görüşünü alarak her tarafta geniş hat yapılmasına karar verdi.

 

17 Mart 1926 Kayseri Ulukışla Hattının İnşası Hakkında 787 sayılı Kanun kabul edildi.

 

24 Mart 1926 Arada-Diyarbekir-Ergani arasında demiryolu inşasına dair 22 Mart 1340 tarih ve 448 numaralı Kanunun ilgası hakkında 794 sayılı Kanun kabul edildi.

 

24 Mart 1926 Malatya-Ergani-Diyarbekir Demiryolunun İnşası Hakkındaki 793 sayılı Kanun kabul edildi. Arada-Diyarbakır-Ergani hattı, Fevzipaşa-Malatya-Ergani-Diyarbakır güzergâhı olarak değiştirildi. Hattın yapımı Nydqvist Holm isimli Danimarka-İsveç şirketine verildi.

 

23 Nisan 1926 Samsun-Kavak demiryolu hattı işletmeye açıldı.

 

10 Haziran 1926 929 sayılı Devlet Demiryolları İstimlak Kanunu kabul edildi.

 

29 Nisan 1927 Yerköy-Kayseri demiryolu hattı işletmeye açıldı.

 

29 Mayıs 1927 Kayseri İstasyonu işletmeye açıldı.

 

1 Haziran 1927 1042 sayılı Kanun ile “Devlet Demiryolları ve Limanları İdaresi Memuriyesi”, Nafıa Vekâletine bağlı olarak kuruldu.

 

9 Eylül 1927 Samsun-Havza demiryolu işletmeye açıldı.

 

20 Kasım 1927 Samsun-Sivas demiryolu hattındaki Amasya İstasyonu işletmeye açıldı.

 

2 Eylül 1928 Kütahya-Tavşanlı demiryolu hattı açıldı.

 

Genel Müdürlük ve Bakanlık sonrası demiryolculuğu

 

1947-1949 Cenup Demiryolları’nın[4] (CD hattı)Türkiye’deki Meclis İdare Reisliği’ne seçildi.

 

11 Kasım 1961 İstanbul'da hayatını kaybetti.

 

6 Ağustos 1962 Eskişehir-Afyon demiryolu hattının Eskişehir tarafında km: 311+400’e 80 m. mesafede bulunan Enveriye Müsellesi içine gömülmesine izin verilmesi Bakanlar Kurulunca 6/8/1962 tarih ve 6/794 Sayılı kararı ile kararlaştırıldı.[5]

 

26 Mayıs 1965Ankara-Eskişehir hattındaki Güvercinlik İstasyonunun ismi Behiçbey olarak değiştirildi.[6]

 

1989 Behiç Bey’in Kurtuluş Savaşı sırasındaki anı ve günlüklerinden yararlanarak Ziya Gürel tarafından yazılan  “Kurtuluş Savaşında Demiryolculuk” isimli kitap Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlandı.

 

2010 Behiç Bey anı ve günlüklerden oluşan “Hatırat” isimli kitap Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlandı.

 

 

[1] Çalışmada yararlanan kaynaklardan şunlardır:  Ali Satan(Hazırlayan), Demiryolunun 150 Yıllık Yolculuğu, Demiryol-İş Yayınları, Ankara 2006. İsmail Yıldırım, Cumhuriyet Döneminde Demiryolları(1923-1950), Ankara 2001. Behiç Erkin, Hatırat 1876-1958,  Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010. Ziya Gürel, Kurtuluş Savaşında Demiryolculuk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 2011. Dilaver Dinç, Behiç Erkin ve Devlet Demiryollarının Kuruluşu, T.C. Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2009. Çiğdem Karayemiş, Türkiye’de Demiryolunun Gelişimi ve Behiç Erkin Bey, T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2012.

 

[2] 01-14.01.1926 tarihleri arasında bu görevi fahri olarak yürütmüştür.

 

[3] Bu Kanun hayata geçirilmemiş, 1988 yılında da 3488 Sayılı Kanunla yürürlükten kaldırılmıştır.

 

[4] 1918 yılında kurulan Kilikya – Kuzey Suriye Demiryolu (CNS), yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti tarafından işletilen Bağdat Demiryolu'nun iki ardılından biriydi. CNS sonradan Suriye merkezli bir Fransız şirketine dönüştü. 1927 yılında CNS'nin adı "Pozantı - Halep - Nizip Demiryolu ve Uzantıları" (BANP) olarak değiştirildi. Türk Hükûmeti ve BANP arasında 27 Ekim 1932'de Ankara'da imzalanan anlaşma gereğince hattın Türkiye sınırlarında kalan kısmının bir Türk şirketine satılması konusunda anlaşıldı ve Cenup Demiryolları 27 Nisan 1933'te kuruldu. BANP hattının Suriye sınırlarında kalan kısmı ise Şam – Hama Demiryolu ve Uzantıları (DHP) hattına devredildi.1937 yılında TCDD bu şirket tarafından işletilen demiryolu hattının Toprakkale-Payas ve Fevzipaşa-Meidan Ekbis kısımlarını devraldı. Böylece Cenup Demiryolları sadece Çobanbey-Nusaybin arasındaki demiryolu hattını işletmeye başladı. 1948 yılında ise Cenup Demiryolları TCDD tarafından tamamen satın alarak feshedildi.( https://tr.wikipedia.org/wiki/Cenup_Demiryollar%C4%B1) Erişim:18.06.2020.

 

[5] BCA, Fon No:30.18.1.2 Yer Kodu:165.35.17.

 

[6] BCA, Fon No:030.1.1. Yer Kodu:312.14.9.