Dil eğitimi

EYLEMSİLER

Eylemsiler, ikili özellik taşıyan çift görevli sözcüklerdir. Bir yanıyla ad, önad, belirteç özelliği gösterirken diğer yanıyla da eylem özelliği gösterir.

Eylemsiler eylemden türeyen, ancak eylemin bütün özelliklerini göstermeyen, çekime girmeyen yalnız yan tümce kurmaya yarayan sözcüklerdir.

Eylemsiler kolay anlatmamızı, kolay anlaşmamızı sağlar.


Eylemsiler, görevlerine bağlı olarak üçe ayrılır:

l. Adeylem (mastar, eylemlik, isim fiil)

2.Ortaç (Önadeylem, sıfat fiil)

3.Ulaç (Bağeylem, zarf fiil)



- ADEYLEM
*

. Okla gitmek için evden çıktım.
..........
. Yazı yazmayı, kitap okumayı severim.
.............

. Şiir okuyuşunuz güzeldi.
...................

Örneklerde altı çizili sözcükler hem ad, hem eylem görevinde kullanılan sözcüklerdir.

Kökü eylem olan sözcük “-mek, -me, -iş” eklerini alarak adlaşmıştır.


- ORTAÇ
*

. Atı alan binici uzaklaştı.
.......
öna

. Askerler koşar adımlarla önümüzden geçtiler.
..........
öna

. Usa sığmaz işler gördüm.
............
öna

. Akacak kan damarda durmaz.
..............
öna

. Görmüş, geçirmiş adamdı.
...............................
öna

. Tanıdık kişilerle bir aradayız.
..............
öna

. Kapanası gözü kimseyi görmüyor.
.................
öna

Eylem kökleri, “-en, -r, -mez, -ecek, -miş, -dik, -esi, -ıcı ” eklerinden alarak önad görevi yapmaktadır.


- ULAÇ
*

Eylem köklerinden özel eklerle türetilen ve belirteç özelliği gösteren sözcüklere ulaç denir.

-. BAĞLAMA ULACI
*
.Sandala binip gittiler. ( -ip, bağlama görevinde, bağlaç )

-. DURUM ULACI
*
(-erek, -ken, -e / -a )

.Başından geçenleri gülerek anlattı. (-erek durum anlatıyor.)
.Kaş yapayım derken, göz çıkarma. (-ken durum anlatıyor.)
.Üzüm üzüme baka baka kararır. ( -a durum bildiriyor.)
.Güle güle gidiniz. ( -e durum bildiriyor.)

-. ZAMAN ULAÇLARI
*
. Gelince görüşürüz. ( -ince, zaman bildiriyor. )
. Görür görmez aşık oldum. ( -r, -mez, ardı sıra olması anlamı )
. Geldiğinden beri sustun. ( -diğinden beri, temel tümcenin
eyleminin başlangıcı belirtiliyor.)
. Gelinceye kadar bitiririm. ( -inceye kadar, kendinden sonra gelen
eylemin bitimini gösteriyor. )
. Aklıma geldikçe gülerim yaramazlıklarıma. ( -dikçe, kendinden
sonra gelen eylemin zamanca eş olması )

-. NEDENLİK ULACI
*
. Gelemediğimden dolayı üzgünüm. ( -den dolayı, kendinden sonra gelen eylemin nedenini belirtiyor. )

-. NİTELİK, NİCELİK ULAÇLARI
*
. Göreceği kadar gördü. (-eceği kadar, nicelik bildiriyor.)
. Kudurmuş gibi tepiniyordu. ( -miş gibi, benzetme ilgeci alarak
kendinden sonra gelen eylemin niteliğini veriyor. )
. Görür gibi oldum. ( -r gibi, nitelik bildiriyor. )
. Uyuyor gibi yaptı. ( -(i)yor gibi nitelik bildiiryor.)

Nitelik ve nicelik bildiren ulaçlar yan tümceyle temel tümceyi nitelik ve nicelik yönlerinden karşılaştırmaktadır.


UYGULAMA
*

1. İnce giyme üşürsün.
İnce giysi

Önad tamlamasında ad öğesi olan “giysi” tümcede düşmüş, bu nedenle önad durumundaki “ince” adlaşmış.

2. Yaramaz çocuklar uyudu.
Yaramazlar uyudu.

“Yaramaz çocuklar” önad tamlamasındaki ad öğesi “çocuklar” düşmüş. Adöğesi sonundaki “-ler” çoğul eki önadın sonuna gelince önad “yaramaz”, “yaramazlar” olarak adlaşmış.


3. Ölen adama bakıyor.
Ölene bakıyor.

4. Bilgisi ile bu yere geldiğini herkes biliyordu.

5. Boş zamanlarını resim ile müziğe ayırıyordu.

6. Kitapları ile çantasını arkadaşında bıraktı.
*

“Ölen adam” önad tamlamasında “ölen” eylemden önad olduğundan ortaçtır. Önad tamlamasında ad öğesi düşünce ortaç adlaşmış, adlaşmış eylemsi.

Örnekleri incelediğimizde, aynı sözcük bir adın önünde yer alıp onu nitelendirip belirtiyorsa önad, eylemin önünde yer alıp onu sınırlayıp belirtiyorsa belirteç, aynı sözcük somut ya da soyut varlıkları karşılıyorsa ad, iki sözcük arasında anlam ilgisi kurarak bağlıyorsa ilgeç (İLE), görevdeş sözcükleri bağlıyorsa bağlaç (İLE) olarak adlandırılır.

KAYNAK:

TÜRKÇEDE ANLAM ANLATIM

Türkay Korkmaz