Ekonomilerde kooperatiflerin yeri

Hemen hemen her ülkede görülen ve devlet organizasyonundan sonra en geniş kitleye hitap eden ve tüm ekonomik sektörlerde (tarım, sanat, kredi, dağıtım, konut, balıkçılık, taşımacılı, vb…) faaliyet gösteren kooperatifler, en geniş anlamda şöyle tanımlanabilir: “Bir kooperatif, mülkiyeti kolektif olan ve yönetimi demokratik olarak gerçekleştirilen bir girişim aracılığı ile ortak ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçları ve özlemleri tatmin etmek için gönüllü olarak bir araya gelmiş insanların özerk birliğidir (Alliance coopérative international, 1995).

Piyasa mekanizması içinde kooperatifler, bazı mal ve hizmetlerin sunumunda ve isteminde ortaklarının pazarlık gücünü arttırmada, sermaye birikimini sürekli kılarak (ve sermayeyi sosyalleştirerek) ekonomik büyümeye katkıda bulunmada, “üretim ve bölüşüm” sürecini birbirleriyle ilintili kılarak ekonomik tıkanıklığı aşmada, pazarlık gücünü toplulaştırarak dev firmalar karşısında rekabeti korumada ve piyasaların (özellikle tarımsal piyasaların) yapısını ve işlemesini düzenlemede önemli görevleri yerine getiren kuruluşlardır.

Kooperatifler bir şirket türüdür. Pek çok ülkede ayrı yasaları bulunmadığından sayıları, iş hacimler ve kullandıkları kaynak miktarları ( çalıştırdıkları işçi sayısı dahil), vb istatistiklerini tam ve doğru olarak saptamak oldukça zordur. Bununla beraber, ulusal istatistik kurumları ile işbirliği yaparak Uluslar arası Kooperatifler Birliği (ICA) ve Birleşmiş Milletler (BM)’in ilgili web sitelerinden derlenen kooperatiflerle ilgili sayısal veriler aşağıda özetlenmeğe çalışılmıştır.

Kooperatifçiliğin değişik ve ilginç yönlerini ortaya koyan bazı gözlemleri şu başlıklar altında özetlemek mümkündür (Laidlaw, 1981, s.9-16) :

· Kooperatifçilik yer yüzünün en büyük sosyo- ekonomik akımı niteliğini taşımaktadır : 2006 itibariyle 92 ülkeden 230 ulusal ve bölgesel kuruluş ile 800 milyondan fazla bireysel ortağı bulunan dev bir kurum niteliğindedir. [Kanada, Norveç, Honduras halkının 1/3’ü, ABD halkının ¼’ü, Kenya nüfusunun 1/5’i kooperatif üyesidir. Ayrıca 2000’li yılların başlarında İngiltere’de 9, 8 milyon; Arjantin’de 9, 1 milyon, Çin’de 180 milyon, Hindistan’da 236 milyon kişi kooperatif ortağıdır. (http://www.ica.coop/members/member-stats.html)].

· Kooperatifçilik, hemen hemen her ekonomik sektörde görülmüştür : Kooperatiflerin uğraş vermediği hiçbir ekonomik faaliyet yoktur : üretim ve dağıtım, tarım, pazarlama, kredi, ulaştırma, imalat sanayi, bankacılık, sigortacılık, konut üretimi, orman endüstrileri, balıkçılık, hizmetler, vb…

· Kooperatifler , tüm ülkelerde, her çeşit ekonomik ve kültürel ortamlarda ve yeryüzünün en uzak köşelerinde görülebilen evrensel özellikli bir kurum niteliğindedir. Hemen hemen her hükümet kooperatifleri destekleme eğiliminde olup, ona karşı açık bir tavır almamaktadır.

· Kooperatifçilik her yerde bulunabilmekte, eski ve yeni yerleşim birimlerinde , yoksul ve zengin ülkelerde , tropiklerde ve kutup bölgelerinde kooperatifler görülebilmektedir. Kooperatif inancı, kimi yerlerde ve kimi gruplar arasında , bir çabanın başarısızlığa uğraması üzerine tam başarı elde edilinceye kadar yenilerine girişilmesine yol açacak derecede güçlü görünmektedir.

· Kooperatifçilik kavramındaki esneklik ve evrensellik, dünyanın farklı yerindeki ve farklı türlerdeki kooperatif ortaklarının kültürleri arasındaki ayrımı ve farklılığı görebilme olanağı sağlar. Yani farklı kültürlerdeki insanların birbirleriyle kolayca anlaşmalarında kooperatif kültürün önemi büyüktür.

· Büyüklük bakımından kooperatifler çok farklılıklar gösterirler. Üye sayıları 7 olan kooperatifler yanında üye sayıları on binlere bulan kooperatiflere de rastlanabilmektedir. Bir çok ülkede kooperatifler, devletin ardından en büyük toplumsal örgütü oluşturacak düzeye ulaşmışlardır. Kooperatif kuruluşlar için ideal bir boyuttan söz edilememekle birlikte, küçük kooperatiflerin yönetim bakımından büyüklere göre daha az sorunlar yarattığı gözlemlenmektedir.

· Kooperatifler birçok ülkede önemli başarı düzeylerine ulaşmışlardır : Japonya : kırsal kesimin kalkındırılmasında kooperatifler büyük rol oynamışlardır ; ABD : kırsal kesimin aydınlanmasında ve elektrik enerjisi temininde büyük başarılar göstermişlerdir; Romanya’da kooperatifler ülkenin en iyi gezi ve dinlence örgütünü kurup çalıştırmaktadırlar ; Hindistan’da şeker üretiminin yaklaşık yarısını kooperatifler gerçekleştirmekte , 57 bin süt kooperatiflerinde 6 milyon çiftçiyi örgütleyerek dünyanın en büyük sütçülük organizasyonunu oluşturmuşlardır ; İzlanda’da son derecede gelişmiş bir kooperatifçilik sistemi bulunduğundan “Kooperatif Ada” olarak adlandırılmaktadır ; Fransız tarım kooperatifleri yeryüzündeki ikinci en büyük kredi ve bankacılık sistemini gerçekleştirmişlerdir , ayrıca son yıllarda 4.5 milyona yaklaşan öğrencisiyle 50 353 kooperatif okulla Fransız ve dünya eğitimi için seçkin bir örnek oluşturmaktadırlar; İspanya’nın Bask Bölgesinde Mondragon kooperatifleri ülkenin en büyük buzdolabı ve elektrikli ev gereçleri üreten kuruluşudur; Polonya’da kentsel kesimde yapılan yeni konutlarda kooperatiflerin payı yüzde 75 civarındadır ; İsveç’te büyük bir petrol rafinerisine sahip olan OK Kooperatif sistemi akaryakıt pazarını yüzde 20’sini denetleyebilmektedir ; Türkiye’de fındık , incir, kuru üzüm piyasalarını büyük çoğunluğu kooperatiflerin denetimindedir, ayrıca Huğlu, Üzümlü gibi kooperatiflerde av tüfekleri sanayi başarıyla uygulanmaktadır. Örnekleri çoğaltmak mümkündür.

· Sağlam bir taban üstüne oturan kooperatifler, iyi ve kötü günlerinde olağanüstü esneklik ve dayanıklılık gösterebilmişlerdir: İngiltere’deki bir çok tüketim kooperatiflerinin kökeni 19. yüzyılın ilk yarılarına, hatta bazıları 18. yüzyılın ikinci yarılarına kadar dayanmaktadır ; İngiltere’de işçi kooperatifi olan Walsall Locs 1873’de kurulmuştur.

· Bazı kooperatif türleri bir çok ülkelerde toplam piyasanın önemli bir bölümünü ellerinde tutmaktadırlar: İskandinav ülkelerinde bir çok tarım ürününde kooperatifler piyasanın önemli dilimini kontrollarında tutmaktadırlar, bazı ürünlerde bu oran yüzde 90’ı aşmaktadırlar; Kanada’da buğday ve tahılların yüzde 75’ini kooperatifler pazarlamaktadırlar; Avrupa Birliği’nde tarımsal kooperatiflerin 30 bin civarında iletmesi, 9 milyon civarında bireysel üyesi bulunmaktadır; bu kooperatiflerde 600 bin devamlı statüde işçi çalıştırılmaktadırlar ; iş hacimler 210 milyar ECU’yu aşmıştır ; tarımsal girdilerin 55’inden, tarımsal ürünlerin % 6o’ından fazlasını temin etmekte ve pazarlamaktadırlar (http://www.copa-cogeca.be/fr/cogeca_objectifs.asp) ; Afrika, Asaya ve Güney Amerika ülkelerinde de pazarlama kooperatiflerinin ana tarımsal ürünler üzerindeki işlemlerin çoğunluğunu denetimleri altına almışlardır.

· Kooperatifçiliğin yeryüzü boyutundaki tablosu sürprizlerle doludur : Dünyadaki en büyük 50 bankacılık sistemi içinde Almanya’dan 2, Fransa, Hollanda ve Japonya’dan ‘er adet olmak üzere 5 kooperatif baka sistemi bulunmaktadır. Demiryolu işletmeciliği dışında pek çok ekonomik faaliyette kooperatifler rol almaktadır : (İsrail’de otobüs ve taksi işletmeciliği; Kanada’da otobüs işletmeciliği; pek çok ülkede tarımsal ürün taşımacılığı; Polonya’nın Gdynia Limanı işletmeciliğ; lokantalar, oteller, sağlık bakımı kuruluşları, hastaneler, galeriler, çiftçiler için yağmurlama sistemleri, vb ; okullar; kısacası kooperatiflerin etkin olmadığı hiçbir faaliyet alanı düşünülemez.)

· Tarım , pek çok ülkede, kooperatif faaliyetten en çok yararlanan ekonomi dalıdır: Örneğin Kanada’da Saskatchewan çiftçileri, bir kooperatif sistemi çerçevesinde , rafineriden tüketime kadar uzanan tam bir petrol ürünleri dağıtım örgütü kurmuşlardır. Bir dünya bankası raporunda bu örgütlerin “… kırsal kalkınma programlarını destekleme açısından başka hiçbir örgütün gerçekleştiremeyeceği bir katılım ve güçbirliği…” sundukları belirtilmektedir.(World Bank, Rural Development:sektorel Policy Paper, 1975).

· Bir çok ülkede balıkçılık kooperatifleri genellikle tarımsal kooperatifler biçiminde örgütlenmiş olmalarına karşılık gelişimleri oldukça yavaş olmuştur. Örneğin Fransa’da ilk balıkçılık kooperatifi 1930’larda kurulmasına karşılık, gelişmesi 1960’larda başlamıştır.

· Son 80 yılın kooperatifçilik akımındaki en önemli eğilim ve gelişmeleri: a) ilk olarak ikincil ve üçüncül kesimlerde güçlü ve büyük kuruluşlar gerçekleşmiş, ekonomik sistem içinde her kişinin bir oyu bulunduğu esprisinin yaygınlaşmış olması; b) ikinci olarak , gelişmekte olan ülkelerde kooperatifçiliğin olağanüstü yaygınlaşması, üçüncü olarak kooperatif girişimlerin yoğunlaşması ve yeniden yapılanması üzerindeki arayışlarını yoğunlaştırmasıdır.

· Yeryüzündeki kooperatifçilik akımının karşısındaki en büyük tehlike : Kooperatiflerin birer devlet kurumu olarak algılanması; kooperatiflerin yoksulluğun çözümüne katkısının yoksullar tarafından inancının kaybedilmesidir.

2006 yılı itibariyle Uluslar arası Kooperatifler Birliği (ICA)’ne 92 ülkeden 230 kooperatif üst örgütü üyedir. Birleşmiş Milletler’in tahminlerine göre 21.yüzyılın başlarında 800 milyon civarında insan kooperatif üyesidir . Dünya’da 3 milyar kişi (dünya nüfusunun yarısı) ekonomik yaşantısında kooperatiflerden yararlanmaktadır. Yine kooperatifler yeryüzünde 100 milyon civarında insanı istihdam etmektedir; bu rakam dünya dış ticaretinin üçte ikisini ellerinde tutan çok uluslu şirketlerin istihdam ettiği işçi sayısından fazladır. Gelişmiş ülkelerde nüfusun yüzde 62’sinin ( 531 milyon kişi), gelişmekte olan ülkelerde nüfusun yüzde 57’sinin ( 2.3 milyar kişi) işinde aşında kooperatiflere bağlı bir faaliyet bulunmaktadır. 1988’de dünyada bulunan 674 967 kooperatif şirketin 500 000 ‘i gelişmiş ülkelerde bulunmaktadır; bunların 48 000’i çok amaçlı kooperatiflerdir. ( www.coop.org/ica/ ; www.social.gouv.fr/economie-solidaire/index.htm ).

• Tüm Avrupa kıtasında kooperatifler 5 milyon insan istihdam etmektedir. 15 üyeli Avrupa Birliği (AB)’ inde 180 000 kooperatif 3 milyondan fazla işçi çalıştırmaktadır.

• Çin’de 180 milyon insan kooperatif şemsiye altında toplanmıştır. Hindistan’da 90 000 tarımsal ürün işleme ve pazarlama kooperatifi bulunmaktadır(1993); süt toplama, işleme ve pazarlama bakımından Hindistan kooperatifçiliği dünya ölçeğinde bir başarı örneğidir : 57 000 süt kooperatifinde 6 milyon çiftçi örgütlenmiştir ; Hindistan’da tarımda kullanılan gübrenin yüzde 34’ü kooperatifler kanalıyla temin edilmektedir.

• ABD’de kooperatiflerin yıllık iş hacmi 87.2 milyar doları geçmiştir (1994); ilk 500 büyük firma arasında 14 kooperatif şirket yer almıştır (1993); 100 büyük kooperatif işletmesi 750 000 işçi çalıştırmaktadır; hizmet sektörünün ilk 100 büyük şirketi içinde 6 kooperatif şirket yer almaktadır; kırsal alanlarda yer alan 26 milyon konutun elektrik ihtiyacı – ki bu kesimde kullanılan elektriğin yüzde 90’ı – kooperatiflerce karşılanmaktadır.

http://www.ica.coop/members/member-stats.html web adresinde Şubat 2007 tarihi itibariyle bazı ülkelerde kooperatiflerin ekonomideki payları aşağıdaki şekilde verilmektedir:

ICA’ya güncel olarak 92 ülkeden 230 civarında kooperatif birliği üye olup 800 milyon civarında bireysel üyeyi temsil etmektedirler. Birleşmiş Milletler, 1994 yılı için 3 milyara yakın yani dünya nüfusunun yarısının geçimlerinde kooperatiflerin katkı sağladığını tahmin etmektedir. Kooperatif girişimler, bu toplumlarda anlamlı düzeyde sosyal ve ekonomik rol oynamaktadırlar. Aşağıda bazı olgular Kooperatif Hareket hakkında sosyal ve ekonomik gelişmeye katkısını göstermektedir :

Kanada : 3 kişiden 1’i;
Norveç : 3 kişiden 1’i,
ABD : 4 kişiden 1’i,
Honduras : 3 kişiden 1’i,
Kenya : 5 kişiden 1’i;
İngiltere : 9, 8 milyon,
Çin : 180 milyon,
Hindistan : 236 milyon,
Brezilya . 5, 7 milyon,
Arjantin : 9, 1 milyon,
Malaysiya: 5, 4 milyon.
Kişi kooperatif ortağıdırlar.

Kooperatif üyeleri halkın geniş bir halkasını oluşturmaktadırlar

Arjantin’de, 17 941 kooperatif ortaklığın 9, 1 milyon üyesi,
Belçika’da, 2001’de 29 933 kooperatif ortaklığı,
Kanada’da, bireylerin 3’de 1’i kooperatif üyesidir(%33). Desjardins’ler (bir nevi tasarruf ve kredi kooperatifleri) Québec eyaletinde 5 milyon üyeye sahiptirler.
Kolombiya ve Costa Rica’da kooperatif üyeleri toplam nüfusun % 10’un üzerindedir.
Japonya’da, her 3 aileden 1’i kooperatif üyesidir.
Kenya’da, 5 kişiden 1’i kooperatif üyesidir, yani 20 milyon nüfuslu Kenya’da 5, 9 milyon Kenyalı geçimini doğrudan veya dolaylı kooperatifle ilintilidir.
Hindistan’da, 239 milyondan fazla insan kooperatif üyesidir.
Singapur’da, halkın % 32’si (1, 4 milyon kişi) kooperatif üyesidir.
Birleşik Devletler’de, 10 kişiden !’i (% 25) kooperatif üyesidir.

Kooperatifler, ulusal ekonomide ekonomik aktör olarak anlamlıdır

Belçika’da, eczacılık piyasasının % 19, 5’uğuna sahiptirler.
Benin’de, bir tasarruf ve kredi kooperatif federasyonu olan FEFECAM, 2001’de 16 milyar USD borç para dağıtmıştır.
Brezilya’da kooperatifler, buğday üretimini % 72’sinden, biralık arpa üretiminin % 44’ünden, soyanın % 43’ünden, sütün % 392undan, pamuğun % 38’inden, kahvenin % 21’inden ve mısırın % 16’sından sorumludurlar. Tarımsal kooperatifler, 1, 3 milyar USD’dan fazla ihracat yapmaktadırlar.
Bolivya’da, Cooperativa de Ahorro y Crédito “Jesus Nazareno” Ltda. (CJN) 2002’de Bolivya’daki tasarrufların % 25’ini elinde bulundurmaktadır.
Kanada’da, Akçaağaç (maple) şeker kooperatifleri, dünya Akçaağaç şeker üretiminin % 35’ini üretmektedirler.
Fildişi Sahili’nde kooperatifler, okul, kırsal yollar inşatı için 26 milyon USD’lık yatırım yapmışlar ve ana sağlığı klinikleri kurmuşlardır.
Kolombiya’da kooperatifler, halkın %25’ine sağlık bakım hizmetleri sunmaktadırlar.
Kıbrıs’da kooperatifler, bankacılık hizmetleri piyasasının % 30’unu, tüm tarımsal ürün piyasasının % 35’ini elinde bulundurmaktadır.
Finlandiya’da Pellervo grubu kooperatifleri, et üretiminin % 74’ünü, süt ürünlerinin % 96’sını, yumurta üretiminin % 50’sini, orman ürünlerinin % 34’ünü karşılamakta ve Finlandiya bankalarının toplam kaynaklarının (depozito) % 34, 2’sini elinde bulundurmaktadırlar.
Japonya’da tarımsal kooperatifler, tüm üye çiftçilerin tarımsal çıktıların % 91’ini pazarlamakta ve 90 milyar USD dolayında bir iş hacmi sağlamaktadırlar.
Kenya’da kooperatifler, GSYİH’nın % 45’ini karşılamaktalar ve ulusal tasarrufların ve depozitlerin % 31’ini denetlemektedirler. Ayrıca onlar, kahve piyasasının % 70’ni, süt işlemenin % 76’sını, pyrethrum’un % 90’ını ve pamuğun % 95’ini kontrol etmektedirler.
Kore’de tarımsal kooperatifler, 2 milyondan fazla (tüm çiftçilerin % 90’ı) ortağa ve 11 milyar USD’lık iş hacmine sahiptirler. Kore balıkçılık kooperatifleri balık piyasasının % 71’ni kontrolları altında bulundurmaktadırlar.
Kuveyt’de, Kuveyt Tüketim Kooperatifleri Birliği ulusal perakende ticaretin % 80’ini ellerlinde bulundurmaktadırlar.
Latvia’da, Latvian Merkez Kooperatif Birliği, gıda sanayi sektörünün % 12, 3’den sorumludur.
Moldova’da, Tüketim Kooperatifleri Merkez Birliği, tüketim malları piyasasının % 6, 8’ni kontrol etmektedirler.
Norveç’de süt kooperatifleri, süt ürünleri üretiminin % 99’undan sorumludurlar; tüketim kooperatifleri piyasanın % 25’ni ellerinde bulundurmakta; balıkçılık kooperatifleri bu alandaki ihracatın % 8, 7’sini gerçekleştirmekte; ormancılık kooperatifleri orman ürünlerinin % 76’sını karşılamakta ve 4, 5 milyon Noveç’li vatandaş bu kooperatiflere üyedirler.
Polonya’da süt kooperatifleri, süt ürünleri üretiminin % 75’inden sorumludurlar.
Singapur’da, tüketim kooperatifleri, süpermarket satışlarında % 55’lik bir paya sahiptirler ve 700 milyon USD iş hacmine sahiptirler.
Slovanya’da tarımsal kooperatifler, süt üretiminin % 72’sinden, sığır etinin % 79’undan, buğdayın % 45’inden, patates üretiminin % 77’sinden sorumludurlar.
İngiltere’de seyahat ajanslarının büyük bir kısmı bağımsız kooperatifler şeklindedir.
Uruguay’da, toplam süt üretiminin % 90’ı, balın % 340’ı, buğdayın % 30’u kooperatiflerce üretilir. Kooperatiflerce üretilen ürünlerin % 60’ı dünyada 40’dan fazla ülkeye ihraç edilmektedir.
Vietnam’da kooperatifler, GSYİH’ya % 8, 6’lık bir katkı sağlamaktadırlar.
Birleşik Devletler’de, 30 kadar kooperatifin yıllık iş hacmi 1 milyar USD’ın üzerindedir. Top 100 ABD kooperatifi, 117 milyar USD’lık bir gelir elde etmektedirler. Ek olarak, çiftlik sahibi 3 400 kooperatif, tarım ürünleri pazarının yaklaşık % 30’unu ellerinde bulundurmaktadırlar.

Kooperatifler istihdam yaratmakta ve istihdamı süreklilik kazandırmaktadır

Kooperatifler 100 milyon kişiye iş sağlayarak, çok uluslu şirketlerden % 20 daha fazla kişiyi istihdam etmektedirler.
Kanada’da kooperatifler ve kredi birlikleri, 160 000 civarında insanı istihdam etmektedirler. “Desjardins” hareketi ( tasarruf ve kredi kooperatifleri), Québec eyaletinde oldukça fazla bir istihdam sağlamaktadır.
Kolombiya’da, ICA üyesi Saludcoop (sağlık kooperatifi), 2002 itibariyle Kolombiya’nın 23. büyük şirketi ve en fazla işçi çalıştıran 2. büyük kuruluştur.
Slovakya’da Kooperatif Birliği, 700 koperatifi temsil etmekte ve 75 000 civarında insanı iş sağlamaktadır.
Fransa’da, 21 000 kooperatif, 700 000 civarında insanı iş temin etmiştir.
Kenya’da, 250 000 kişi kooperatiflerde iş bulmuştur.
(http://www.ica.coop/members/member-stats.html )

Not : Bu bilgiler, ICA tarafından, ICA istatistik anketlerinden, kooperatif üst örgütleri yayınlarından, kooperatiflerin tanıtıcı yayınlarından ve ilgili devletlerin istatistik kurumlarından derlenmiştir