Eylemlerde Kip - 2

DİLEK KİPLERİ

Yalın çekimli olup zaman bildirmeyen, eylemin yapılışına dilek anlamı katan kiplerdir. Bu kipler anlamlarına göre anlam özellikli  “-meli, -e, -se, -in / -iniz, -sin, -sinler “ eklerini alarak dört türe ayrılır:

1. Gereklilik Kipi

2. İstek Kipi

3. Dilek Koşul Kipi 

4. Buyuru Kipi  ( Buyruk, Emir )

GEREKLİLİK KİPİ

Eylemin yapılması gerektiğini bildirir. Kip, “-meli” eki eylem tabanlarına büyük ünlü uyumuna göre getirilerek yapılır. Örneğin,oku-malı, git-meli

Gereklilik kipi çekimlenirken 1. tür kişi eklerini alır.

Olumlu

git-meli-y-im / git-meli-sin / git-meli

git-meli-y-iz / git-meli-siniz / git-meli-ler

 Olumsuz

git-me-meli-y-im / git-me-meli-sin / git-me-meli

git-me-meli-y-iz / git-me-meli-siniz / git-me-meli-ler

Soru

git-meli-mi-y-im / git-meli-mi-sin / git-meli-mi

git-me-meli-mi-y-iz / git-meli-mi-siniz / git-meli-ler-mi

Soru eki “-mi” birinci ve ikinci kişilerde  kişi ekinden önce gelir.

Gereklilik kipi anlatımı adeylemlerden sonra, “ gerek, lazım, (-dır), icap et-” getirilerek sağlanmaktadır.

Örneğin, yatmam gerek, okumam lazım, anlatması icap ediyor vb.

Gereklilik kipinin üçüncü tekil kişilerine ekeylemin “-dir” geniş zaman çekimi getirilerek gereklilik pekiştirilir. Örneğin,  gelmeli / gelmelidir

İSTEK KİPİ 

Eylemin yapılması isteği belirtilir. Kip, “-e” eki eylem tabanlarına büyük ünlü uyumuna göre getirilerek yapılır. Örneğin, Çık-a-, sev-e-, gül-e- vb

İstek kipi 1. tür kişi eklerini alırken 1. çoğul kişi eki değişikliğe uğrayarak  “-lim” olur.

Örneğin,

gül-e-y-im / gül-e-sin / gül-e

gül-e-lim / gül-e-siniz / gül-e-ler

Anadolu ağzında “-lim” yerine “-k” de kullanılmaktadır. Örneğin, gid-e-lim / gid-e-k vb.

İstek kipinin birinci çoğul kişi eki “-lim” eskiden “-vuz” biçiminde de kullanılmıştır.      

Örneğin, Bir vasiyet kılavuzilla size

Süleyman Çelebi, Mevlit

Bir zaife ol değer kim bilevüz taksirümüz

Şeyhi

İstek kipinin bugün birinci kişileri kullanılmaktadır. İkinci, üçüncü kişiler yerine koşul, buyurma kipleri kullanılmaktadır.

Örneğin, 

buyurma kipi: razı ola / razı olsun, döşene / döşensin, bırakasın / bırak vb.

Koşul kipi: gide / gitse, dağıla / dağılsa vb.

İstek kipi birinci tekil kişi eki eskiden “-em” idi, bugün “-im” olarak kullanılmaktadır.

Örneğin,  içem / içeyim, düşem / düşeyim vb.

Ayrıca “-im” yerine “-in” de kullanılmıştır.Örneğin, vereyin, nideyin vb.

İstek  kipi anlam kaymasına uğrayarak “koşul, geniş zaman, buyuru” kipleri yerine kullanılabilir.

Örneğin,

koşul

olaydın / olsaydın 

geniş zaman

Her işi âsân ide Allah ana.

âsân ide / kolaylaştırır 

buyuru

Kimseler garip olmaya

olmaya / olmasın 

yanmaya / yanmasın 

kalmaya / kalmasın  

İstek kipi istek belirtme dışında öğüt, gereklilik anlamı da verir

Örneğin,

yardım edelim : gereklilik

girmeyelim : öğüt

İstek kipinin soru biçiminde “-mi” soru eki sona gelir.

Örneğin,

geleyim mi vb.

DİLEK KOŞUL  KİPİ

Eylem tabanlarına, büyük ünlü uyumuna göre “-se” eki getirilerek yapılır. Örneğin, gel-se, dur-sa vb Dilek koşul kipi 2. tür kişi ekleriile çekimlenir.

Olumlu

gelse-m / gelse-n / gelse

gelse-k / gelse-niz / gelse-ler

Olumsuz

gelmese-m / gelmese-n / gelmese

gelmese-k / gelmese-niz / gelmese-ler

Soru

gelse-m mi / gelse-n mi / gelse mi

gelse-k mi / gelse-niz mi / gelse-ler mi

 Bu kipte dilek ve koşul bulunduğundan kimi eylemler dilek, kimileriyse koşul bildirebilir.

Örneğin,

Türküler çağırsak  (dilek)

Birine baksa  (koşul)

Yüreği çarpıyor

 Eskiden  “-ser ” biçiminde olan dilek koşul kipi eki  “ r ” sesinin aşınıp düşmesi sonucu “-se” olmuştur.

Örneğin, Basmasar / basmasa, telinmeser / delinmese

 Üze tengri basmasar, asra yir telinmeser Türk budun, ilingin töringin kim artadı   ( Göktürk Yazıtları )

 -.. BUYURU KİPİ  (Buyruk, Emir)

 Eylemin yapılması buyrulur. Bu kip eksiz ya da ünlü uyumlarına göre “-in / -iniz, -sin /-sinler ” eklerini alır.

Örneğin,

gel / gelsin / gelsin / gelsinler

Buyuru kipinin 1. tekil ve çoğul kişi kullanımları yoktur. Çünkü kendisine buyurmaz. Buyuru kipinin 2., 3. kişi tekil ve çoğulları çekimlenir.

tekil                 çoğul

2. kişi:            gül                   gül-ün / gül-ünüz

3..kişi:            gül-sün            gül-sünler

biçimlerine girer.

Eylemin yapılmasını buyurmak anlamında kullanılan kip, dilek bildirmek, durum göstermek anlamında da kullanılabilir.

Örneğin,

Güzel düşün, iyi hisset, yanılma, aldanma

Ne varsa doğrudadır; doğruluk şaşar sanma!

Tevfik Fikret

 Koyu yazılan sözcükler, “düşün, hisset, aldanma” buyuru anlamındadır. “Sanma” buyuru kipi ünlemleşmiştir

Sıkı giyin de üşüme. (dilek)

Oh, ne güzel sen yat, biz çalışalım. (durum “yatıyorsun”)

Eskiden “-gil” ekiyle buyuru kipi çekimlenirdi.

Örneğin,

olgıl / ol

 Miskin bî-çare Yûnus gördüm bildim dimegil

 Dut erenler eteğin düşgil suyuna bir gün.

Yunus Emre

dimegil : deme

düşgil :   düş

 Buyuru kipinin çoğul ikinci kişi eki ünlü ile biten eylem tabanlarına “-n” olarak ulandığını gösteren örnekler bulunmaktadır.

Örneğin,

Dest-busi arzusuyla ölürsem dostlar

Kûze eylen toprağım sunun anınla yâre su             

Fuzûli

Dinlen ağ’lar birem birem söyleyim

Arşı çarşı gider yolun var

Dadaloğlu

Buyuru kipinde 3. tür kişi ekleri kullanılır.

Olumlu : gel , gelsin, gelin/geliniz, gelsinler

Olumsuz:gelme,gelmesin,gelmeyin/gelmeyiniz, gelmesinler

Soru : gelsin mi, gelmesinler mi  (Yalnız 3. kişilerde soru biçimi var.)