- Kategori
- Dil Eğitimi
Eylemlerde Kip - 3
Kuşadası / Aydın
- BİLEŞİK KİPLER
Eylemler, iki zaman eki ya da bir dilek bir zaman eki alarak bileşik çekimli eylemi oluşturur.Bileşik çekim, ekeylemin belirli geçmiş zaman çekimi “-di / -ydi / -idi ” ; belirsiz geçmiş zaman çekimi “-miş / -ymiş / -imiş” ; koşul çekimi “-se / -yse” bildirme ve dilek kiplerine ulanarak yapılır.
Örneğin,
Gül-(ü)yor-du : “-(i)yor, şimdiki zaman eki ; “-di ”ekeylemin belirli geçmiş zamanı ile öyküleme bileşik çekimi gerçekleşiyor.
Gel-ecek-miş : “-ecek,” gelecek zaman eki; “-miş”, ekeylemin belirsiz geçiş zamanı ile söylenti bileşik çekimi gereçkelşiyor.
Sev-di-yse : “-di,” belirli geçmiş zaman eki; “-yse” ekeylemin koşulu ile koşul bileşik zamanı gerçekleşiyor.
Bileşik çekimlerde önce temel kip eki, sonra yardımcı kip eki gelmektedir. Temel kip eki eylemin zamanını belirler. Yardımcı kip eki de belirlenen zamana bağlı olarak. eylemin biçimini “ öyküleme, söylenti, koşul ” olarak adlandırılır.
Bileşik çekimli eylem kipleri üç tanedir:
1. Öyküleme
2. Söylenti
3.Koşul
-. ÖYKÜLEME
Bildirme ya da dilek kipine ekeylemin belirli geçmiş zaman çekimi olan “-idi / -di /-ydi”getirilerek yapılır.
Öykülemede Olumluluk
Eylemin gerçekleştiği, gerçekleşeceği bildirirlir. Bildirme ve dilek kiplerinin çekimlerinde gerçekleşir.
Örneğin
Ayın altında kağnılar gidiyordu
...........................
sanki gidenler hiçbir zaman
hiçbir menzile erişmeyecekti.
Nazım Hikmet
gidiyordu : şimdiki zamanın öykülemesi
erişmeyecekti : gelecek zamanın öykülemesi
Döverdi sahili binlerce dalgalar asabi
Tevfik Fikret
döverdi : geniş zamanın öykülemesi
bakıp durmayacaktım : (bakıp durmuşum) Karşıtlık anlamı var.Gelecek zamanın öykülemesi
Örneklerde asıl zamanda oluşumun şimdi söylenişinde öyküleme anlamı var. Bu kipte eylemin yapıldığı kesin olarak bildirilmektedir.
Öyküleme, buyurma kipinin üçüncü kişileriyle kurulabilir. Bu anlatım dolaylı anlatımdır.
Örneğin, paylaşsın-dı / övünsün-dü / dövünsün-dü
Buyuru kipi, ekeylemin belirli geçmiş zamanını alarak buyuru kipinin öykülemesini gerçekleştiriyor.
Öyküleme bileşik çekiminde 2. tür kişi ekleri kullanılmaktadır.
Örneğin, Gittiydi-m / gittiydi-n / gidiyordu-k / gidecekti-niz / gitmiş-ler
Kişi eki sonda yer almakta, ancak belirli geçmiş zamanın öykülemesinde iki kip eki arasına da girebilir.
Örneğin, sevdi-n-di / dövüştü-k-tü
Öykülemede eylem tabanına ekler şu sırayla gelir :
eylem tabanı- temel kip eki- yardımcı kip eki- kişi eki
Öykülemede Olumsuzluk
Eylemin gerçekleşmediği, gerçekleşmeyeceği bildirirlir. Olumlu çekimlerde görülen özellikleri kapsar.
Örneğin,
git-me-y-ecek-ti : olumsuzluk asıl eylem üzerinde
gid-ecek değildi : olumsuzluk ekeylem üzerinde
ver-me-y-ecek değildim : olumsuzluk asıl ve ek eylem üzerinde, iki olusuzluk olumluluk anlatır “verecektim”.
Öykülemede Soru
Öykülemede soru eki temel kip ekinden sonra gelir.
Örneğin,
konuşacalar mıydı?
sararmıyor muydu?
-. SÖYLENTİ
Bildirme ya da dilek kiplerine ekeylemin belirsiz geçmiş zaman çekimi, “-imiş / -miş / -ymiş ” getirilerek yapılır.
Örneğin,
..................
İzmirli Ali Onbaşı
karanlıkta gözyordamıyla
sanki onları bir daha görmeyecekmiş gibi
baktı manga efradına birer birer
Nazım Hikmet
Söylentide Olumluluk
Eylemin çekiminde “görme-y-ecek-miş” gelecek zaman kipinin söylentisi. Söylenti, asıl kip anlamına geçmiş zaman anlamı katar. Asıl eylemde kesin olmayan bir anlam, kuşku var. Örneğimizde, “görme-y-ecek-miş” -Başkaları öyle diyor ya da düşünüyor; oysa böyle bir şey yoktur.- anlamı var. Söylenti kipinde belirli bir zaman kavramı yoktur.
Belirli geçmiş zaman kesinlik bildirir. Eğer kip söylenti çekimine uğrarsa belirsizliğe itilir. Bu da uyumsuzluk yaratır. Örneğin, “aldı-ymış” denemez.
Söylenti kipi 1. tür kişi ekleriyle çekimlenir.
Örneğin,
bak-mış-mış-ım / bak-mış-mış-sın / bak-mış-mış
bak-mış-mış-ız / bak-mış-mış-sınız / bak-mış-mış-lar (bak-mış-lar-mış)
Çoğul 3. kişilerde kişi eki temel kip eki ile söylenti eki arasında yer alabilir.
Örneğin,
bak-mış-lar-mış / buluş-ur-lar-mış vb.
Söylenti kipinde eylemin gerçekleşebilmesi tümcede yer alan zaman belirtecine bağlıdır.
Örneğin,
Bugün işe gidecekmiş. ( gerçekleşebilirlik var )
Söylenti eki eyleme alay etme, küçümseme anlamı katar.
Örneğin,
Bu yıl üniversite sınavını kazanacakmış. ( inanmama, alay etme )
kazanmışmış : inanmama, kuşku artırılmış
Söylenti kipi, kişinin eylemin bildirdiği anlam ayırtısını anlayamadığını da verir.
Örneğin,
Çok seviyormuşum. ( sevdiğinin ayırdında değil )
UYARI
Söylenti, belirli geçmiş zaman, buyuru kiplerinde gerçekleşmez. Ancak, dolaylı anlatımlarda söylenti eki , buyuru kipinin üçüncü kişilerine ulanabilir. Örneğin, “gelsin-miş, gitsinler-miş, yürüsün-müş, korksunlar-mış”vb.
Söylentide Olumsuzluk
Söylenti kipinin olumsuzunda olumsuzluk asıl eylem, ekeylem ya da her ikisi üzerinde olabilir.
Örneğin,
git-me-y-ecek-miş : olumsuzluk asıl eylem üzerinde
gid-ecek değil-miş : olumsuzluk ekeyelem üzerinde
git-me-y-ecek değil-miş: olumsuzluk asıl eylem, ekeylem üzerinde
Söylentide Soru
Soru eki temel kip ekinden sonra gelir.
Örneğin,
gid-ecek-mi-ymiş-im / gid-ecek-mi-ymiş-sin /
gid-ecek-mi-ymiş
gid-ecek-mi-ymiş-iz / gid-ecek-mi-ymiş-siniz /
gid-ecek-mi-ymiş-ler ( gid-ecek-ler-mi-ymiş )
-. KOŞUL
Ekeylemin koşul kipi “ ise /-se / -yse ” bildirme kipleriyle dilek kiplerinden gereklilik kipine ulanarak koşul kipini kurar.
Örneğin,
Gül-dü-yse, oku-yor-sa, gül-meli-yse vb.
Koşul kipi temel kiple ilgili eylemi başka bir eyleme koşul ilgisiyle bağlar. Bu koşul söz konusu eylemi sınırlar.
Örneğin,
Yağmur yağ-maz-sa / gelirim.
Yargı “ gelirim ” in gerçekleşmesi “yağmur yağmazsa” yan yargısının oluşturduğu koşula bağlı.
Koşullu anlatımlarda yalın kiplerden çok koşul bileşik çekimi kullanılır. Yukarıdaki örnekte “gelirim” yalın çekimli eylemi koşul kipiyle sınırlandırılmıştır.
Koşul bileşik çekimi 2. tür kişi eklerini alır.
Örneğin,
çalışırsa-m / çalışırsa-n / çalışırsa
çalışırsa-k / çalışırsa-nız / çalışırsa-lar
Ekeylemden gelen koşul eki “-se” öyküleme ve söylenti kiplerine gelirse katmerli bileşik çekim oluşur.
Örneğin,
düşün-(ü)yor-idi-yse : şimdiki zamanın öykülemesinim koşulu
izle-meli-ydi-yse : gereklilik kipinin öykülemesinin koşulu
gör-ecek-miş-se : gelecek zaman kipinin söylentisinin koşulu
Bu örneklerde üç kip eki katmerli bileşik çekimi oluşturuyor.
UYARI
Koşul, dilek kiplerinnin istek, dilek-koşul, buyuru çekimlerinde gerçekleşmez.