Gelenek yapmak

(Islak maymun ve barrakuda kafası) 

Kafese beş maymun koyarlar, ortaya da bir merdiven ve tepesine de iple muzları asarlar. Maymunun biri merdivene çıkarak muzlara ulaşmak istediğinde dışarıdan üzerine soğuk su dökerler. Her maymun aynı denemeye giriştiğinde soğuk suyla ıslatılır; bütün maymunlar bu denemeler sonunda sırılsıklam olmuşlardır. Bir süre sonra maymunlar muzları almak için merdivene çıkmaktan vazgeçerler. 

Suyla ıslatılmış oldukları için merdivene artık hiç çıkmayan maymunlardan biri dışarı alınıp yerine yeni bir maymun koyulur. Yeni maymun muzlara ulaşmak için merdivene tırmanmaya kalkar, fakat diğer maymunlar buna izin vermez ve yeni maymunu döverler. 

Daha sonra ıslanmış maymunlardan biri daha yeni bir maymunla değiştirilir.
Yeni maymun muz yemek için merdivene ilk yaptığı atakta dayak yer. Bu ikinci yeni maymunu en şiddetli ve istekli döven de ilk dayağı yiyen maymundur. Islatma testine tutulmuş maymunlardan biri daha dışarı alınır ve yeni bir maymun içeri salınır. Bu maymun da merdivene tırmanmaya kalktığı için oradaki maymunlardan dayak yer. Burada ilginç olan daha önce ayrı ayrı içeri salınan ve merdivene çıkmak istedikleri için dayak yiyen iki yeni maymunun üçüncü yeni maymunu niye dövdükleri konusunda geçerli bir deneyimleri olmayışıdır. Bunlar soğuk suyla ıslatılmış değillerdi çünkü. Tek öğrendikleri şey merdivene çıkanın dövüldüğüdür.
(deney bilgisinin alıntı kaynağı: http://alacasite.blogspot.com/2007/03/be-maymun-hikayesi.html ) 

Sonunda muzları almak için merdivene çıktıklarında soğuk suyla ıslatılarak caydırılan maymunların hepsi dışarı alınmış yerlerini yenileri almıştır. Ancak hiçbiri merdivene çıktığı için ıslatılmamış olduğu hâlde ve kendilerini döven maymunlar kafeste olmadığı hâlde, tepesinde bir salkım muz asılı duran merdivene maymunlar çıkmak şöyle dursun yanına bile yaklaşmaz olmuşlardır. 

Neden mi? “Burada işler böyle gelmiş, böyle gider” kabulleniminin toplumsal davranışa dönüştüğünden. Bu gelenekleşen davranış örneğidir. Merdiven, maymun toplumunda bir tabu olmuştur. Artık çıkanı ıslatan olmadığı hâlde merdivene çıkma yasağına uymak gelenek olmuştur. Merdivene çıkma yasağı ve çıkanı dövme cezası da geleneksel davranış kültürü olmuştur. Eğer maymunlar düşünebiliyor olup da merdivene çıkma yasağının nedenini kendilerini döven maymunlara sormuş olsalardı eminim bu kez daha beter dayak yerlerdi. Ta ki geleneği anlamsız bulanların fiziki gücü gelenekçilerin saldırısını caydırıcı olabilinceye kadar… Ya da ta ki, geleneği sorgulayanların dayağı göze alan sabırlı düşünce gücü gelenekçilere kendi davranışlarını kuşkunun sorgusuna çektirinceye kadar…
** 

*Amerika' daki Woods Hole Oşinografi Enstitüsünde bir deney yapılmış. Bir akvaryumu camla ortadan ikiye bölmüşler. Olmuş iki akvaryum . Peki ya sonra ? Sonra bir tarafa yırtıcı barrakuda balığını koymuşlar, diğer tarafa da gariban bir " dubar " balığını yerleştirmişler. 

Barrakuda bizim denizlerimizde pek sık rastlanan bir cins değil. Daha ziyade okyanuslarda yaşıyor. Bence köpek balığından daha güçlü bir av güdüsüyle saldıran bir balık. İnsanı lokmalara bölüp yemekte hiç tereddüt etmez sanıyorum. Neyse konuyu dağıtmayalım; dubarı gören barrakuda ağzının suları akarak o yöne doğru hamle yapmış. Tabi kafayı aynen cama vurmuş. Birçok denemede daha bulunan barrakuda kafayı gözü dağıtmış. Ne yaptıysa dubara ulaşıp afiyetle yiyememiş. Sonunda bakmış ki bu iş olmayacak, ava gittikçe burnuna darbe yiyecek, bırakmış bu maceranın peşini. Araştırmacılar daha sonra aradaki cam engeli ortadan kaldırmışlar. Bizim barrakuda engel kalktığı halde gariban dubara hiç saldırmamış.
(deney bilgisinin alıntı kaynağı: http://www.turkcemiz.net/barrakuda-t1462.html ) 

… çünkü barrakuda o cam engelin dubar balığının savunma gücü olduğunu sanıyordu. Ne de olsa camı tanımlayacak kadar düşünemezdi. Yani düşünemediği için hüsranla biten saldırı denemeleri barrakudanın bilincinde bir korunma içgüdüsüne dönüşmüştür; bu yüzden hatırladığı acılı hüsran bilgisiyle dubar balığını yemek listesinden silmişti. Bir biçimde dubar balığının yenmeyeceği barrakudanın bilincinde geleneksel bilgi hâlini almıştı. 

Gelin şimdi hep birlikte beynimizi ateşleyip bir düşünelim… Belki de aramızdaki camların çoktan kalktığı birçok geleneksel bilgiyi hâlâ bilincimizde hortlatmaktayızdır... Kuşkunun sorgusuyla yeniden öğrenip denemeden kim bilebilir ki..? Tabi ki biz balık değiliz; aramızdaki engellerin kalkmış olduğu bilgisini birbirimizi yemek için değil daha çok güven ve sevgi sunan bir ortak yaşantı için isteriz... 

Muharrem Soyek
****