Gül ve lale üstüne söylenen maniler (6)

Abdülkadir Güler

Türk halk edebiyatımızda manileri incelerken halkımızın ortak malı olan manilerin soğuk kış gecelerinde kadınlarımız, genç kızlarımız, gelinlerimiz, halalarımız, teyzelerimiz ve kız kardeşlerimizin birbirlerine söyledik manilere yer verdik. Unutmamak gerekir ki maniler halkımızın bir yaşam biçimidir maniler. Sevmesini, okşamasını gülmesini, yermesini, sövmesini dillendiren kadınlarımız, veya genç kızlarımız kimi zaman gemlin ile kaynana bir araya gelir ve yukarıda da verdiğimiz örneklerde olduğu gibi karşılıklı olarak taşlamalı bir havada söyleşirler.

Bu maniler coğrafyasında söylenen maniler arasında karanfil, gül ve lalenin de çok yerde maniler arasında geçtiğine şahit oluyoruz. Şimdi özellikle gül sözünü çağrıştıran ve kimi zamanda lale ile süslenen bir kısım manilerden örnekler sunacağım, araştırıp seçtiğim Gül kokan manilerden birkaçı :

Gül gibi püflenir mi?

Dibi gümbürlenir mi?

Yâri yakın olanın?

Mendili kirlenir mi?

Gül idim hare düştüm

Bülbülüm zare düştüm

Kınamayın a dostlar

Vefasız yare düştüm.

Gülü kestim dalından

Geçtim yarin yanından

Gülümsedi görünce

Bir dişi var altından

Gül dibinde dikenim

Yok, benim naz çekenim

Yârime göz dikenin

Gözlerini sökerim.

Gidene bak gidene

Gül sarılmış dikene

Allah sabırlar versin

Gizli sevda çekene

Gül dererler dererler

Gülü kalbura dizerler

Gel bir mani söyleyim

Çirkini baştan savarlar.

Kaşların karasına

Gül koydum arasına

Gel bir mani söyleyim

Yüreğin yarasına.

Gül üstünde üzümsün

Yarim iki gözümsün

Seni unuttum sanma

Yüreğimde sızımsın

Gülüm güle gidelim

Eğlen bize gidelim

Sen yağmur ol ben dolu

Yağa yağa gidelim.( 28)

Gülistana gül gerek

Her güle bülbül gerek

Sencileyin güzele

Bencileyin yer gerek

Gülüm kurutmam seni

Suda çürütmem seni

Kırk yıl gurbette kalsam

Yine unutmam seni

Gidene bak gidene

Gül sarılmış dikene

Allah sabırlar versin

Hasretliğin çekene

Güle bindim gülmedim

Gülden düştüm ölmedim

Kara gözlü yârimi

Yıllar var ki görmedim

Masa üstünde güller

Yâre döktüğüm diller

Unutulur mu yârim

Seninle geçen günler

Güle çıktım gülmedim

Güldün düştüm ölmedim

O yar ile gezmesi

Safa imiş bilmedim

Bilezikler kolunda

Gülleri var elinde

İşte gelin gidiyor

Ana ağlar peşinde

Gelinin duvağına

Gül takın yanağına

Sevmeyen kurban olsun

Gelinin tırnağına

Sabiha kimin gülü

İlkbaharın bülbülü

Yaktı yandırdı beni

Savurlu MARDİN gülü.

Mardin’imin gülleri

Öter mi bülbülleri

Yar utanır naz ede

Hiç konuşmaz dilleri

Gül ektim evlek evlek

Dadandı karaleylek

Yazı beraber ettik

Kışın ayırdı felek

Gül gülün arasında

Gül bunun neresinde

Sevdikte ayrı düştük

Cahillik arasında

Gülün yaprağı kat kat

Ağlarım saat saat

O yârin bahçesine

Yapsalar beni ırgat.

Bahçede gül görünür

İncecik bel görünür

Sen olmasan bahçeler

Gözüme çöl görünür

Gül gibi kırmızıyım

Yüreklerde sızıyım

Gül salmışım cihana

Isparta’nın kızıyım

Bahçalarda gül gerek

Güllere bülbül gerek

Senin gibi gözele

Benim gibi gül gerek

Pembe gülüm budanmış

Güle bülbül dadanmış

Benim gönlüm yarime

Gül bülbüle adanmış

Gülleri sere sere

Başımı vurdum yere

Adını ben anıyom

Günde belki yüz kere

Ben bir gülüm ek beni

Saksılara dik beni

Gatmer gamer açarım

Al göğsüne tak beni

Bahçanızda gül va mı?

Dalında bülbül va mı?

Gizlice buluşalım

Gül dibinde yol va mı?(29)

LÂLE ÜSTÜNE SÖYLENMİŞ MANİLER

Osmanlı tarihinde Lâle Devri (1718-1730) diye bir dönem vardır. Osmanlı Sultanı 3. Ahmet Han (1703- 1730) ve Vezir –i Azam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa zamanında özelikle bu Lâle çiçeğine fazlasıyla yer verildiği için bu döneme LALE DEVRİ adı verilmiştir. Ben bu dönemi tarihçilerimize bırakıyor, Türk Halk edebiyatı coğrafyası bağlamında yaptığım inceleme ve araştırmalarda lâle ile başlayan veya biten laleyi içine alan bununla birlikte sözlü kültür geleneğimize bütün çıplaklığıyla yansıyan Lale ile işlenmiş birkaç mani örneklerinden söz etmeden ve buraya eklemeden geçersem ayıp olmaz mı? Diye düşünüyorum. İşte araştırıp bulduğum bazı Lale içerikli manilerden bir demet :

Lale der alda mıdır?

Eldiven elde midir?

Benim gönlüm sendedir

Seninki bende midir?

Lale der aşkın narı

Tenimde aşkın narı

Dünyada bir yâr için

Kılarım ahüzarı

Lale der bağda seni

Bahçede bağda seni

Yârim sineme sarsam

Gül gibi bağda seni

Lale der bir yar için

Bir gül Gülizar için

Mecnun oldum gezerim

Çölleri bir yâr için

Lale der divane yar

Düşmüşüm hiçrane yâr

Ben aşkına düşeli

Olmuşum divane yâr

Lale der eme yârim

Düşmüşüm game yârim

Bun derdi senden aldım

Gideyim kime yarim.

Lale der feryadım yar

Şirin’im Ferhat’ım yar

Sen gülsün ben bülbülüm

Artmada feryadım yar.

Lale der gonca gülüm

Menekşe gonca gülüm

Bir güzelin uğruna

Bana farz oldu gülüm,

Lale der gözlemeden

Kes de ver gözlemeden

Gözlerim alil oldu

Yâr yolu gözlemeden

Lale der gül ekmeden

Gözyaşımı dökmeden

Yaralandı yüreğim

Hasretini çekmeden

Lale der güle benim

Bülbüle güle benim

Sen benim efendimsin

Yâr sana köle benim

Lale der gül yanağa

Lale sokmuş gül yanağa

Yar ağlamış nem akmış

Yol etmiş gül yanağa

Lale der ince yârim

Lebleri gonca yârim

Benim viran gönlüme

Sensin eğlence yârim

Lale der kalem kaşı

İncidir sedef dişi

Seyreyle nazlı yârim

Didemden akan yaşı

Lale güzel kaş eğdi,

İşmar ettim baş eğdi

Dedim yar bir buse ver

Gel al dedi, baş eğdi.

Lale der lale yarim

Gül sümbül lale yarim

Vurduğum senin için

Düştüm bu hale yârim

Lale güzel o gözler

Güzel gözler o gözler

İkrar vermeye idin

Olmaz idi bu sözler

Lale der sırmalı yar

Zülüfler sırmalı yar

Ruz- ü şeb divanında

Her zaman durmalı yar.

Lale der yare varsal

Yari sineme sarsam

Ruz-ü şeb divanında

Elim bağlayıp dursam

Lale der yâre yazdım

Arzuhal yâre yazdım

Yar için Ferhat gibi

Dağları yara yazdım.

Lale güzel yüz verdim

Elli aldım yüz verdim

Senin bir suçun yoktur

Suç bendeki yüz verdim.

Lalem der Yasin çeker

Harf okur besin çeker

Bülbül gonca gül için

On bir ay yasın çeker.(30)

Dip notları:

28-Sivas folkloru Dergisi Sayı: 36 Ocak 1976- Sivas.

29-Isparta Ağzı Gül Manileri / Hazırlayan İrfan Yardımcı Isparta Belediyesi Kültür Yayınları

Haziran 2006 (s. 6, 7, 8, 9)

30-Türk Kültüründe Manilerin Yeri ve İl İl Maniler/ Turgay AYDIN. Aydın 2003