İran, Ortadoğu’da güçlü bir devlettir.  İranbölgesinde etkisini artırmak ve ideolojik Şii yayılma mücadelesinde ilerlemek, yol almak istemektedir. Bu kapsamda  (1) İsrail ve ABD karşıtlığı,  (2) Atom bombası yapmak.  (3) Şiiliğin siyasi iktidarını çoğu Şii olan Basra Körfezindeki Arap Şeyhliklerinde artırmak , (4) Bölgede Mısır ve Suudi Arabistan’dan daha fazla etkin olmak İran istekleri arasındadır.

2001 sonrasında ABD’nin Afganistan’ı ve takiben Irak’ı 2003’te işgal ettiği yıllarda kendisini doğudan ve batıdan kuşatılmış hisseden İran 2021 yılı Ekim ayı itibariyle Doğu’sunda yıkık, fakir Afganistan’da Taliban v2 idaresi ve Batı’sında Saddam sonrası gücü azalmış bir Irak’ı görünce epey rahatlamıştır.

İran siyaseten pratik davranan, uzun dönem düşünebilen bir ülkedir.

Yakın tarihi geçmişe bakarsak; Rusya ile İran arasında imzalanan 1813 Gülistan ve 1828 Türkmençay antlaşması ile Çarlık Rusya’sı Azerbaycan ve çevresindeki Kafkasya ve Orta Asya bölgesinde hâkimiyetini artırmış ve İran’ın hâkimiyetini sınırlamıştır. Aras nehri kuzeyindeki Azerbaycan Rusların etki alanına girmiştir.  1991 yılı sonunda Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla Azerbaycan Devleti bağımsız olmuştur.  İran, Azerbaycan’ı tarihi olarak etki alanı içinde saydığından, bu yeni devlete önce Şii ideolojisini ihraç etmek istemiştir. Bunun Azerbaycan’da mümkün olmadığını görünce Azerbaycan’ın kendisi için zayıf bir devlet olarak kalmasını hedeflemiştir.

İran, Ermenistan’ı desteklemektedir. İran, Ermenistan ile ilişkilerinde (1) Ermenistan diyasporasını ABD ve Avrupa ile ilişkilerinde dengeleyici, fikirlerini aktarıcı unsur olarak görmekte ve bundan yararlanmaktadır. İran, Amerikan yaptırımlarının olumsuz etkisini Ermeni bankaları ile azaltmaya çalışmaktadır.   (2) İran, Dağlık Karabağ savaşında tarafsız görünmüş ancak fiiliyatta Ermenistan’ı desteklemiştir. Azerbaycan, 2020 yılındaki 44 günlük  savaş sırasında Güney’de Iran sınırına paralel olarak Ermenistan’ı işgal ettiği topraklardan atmak isterken bir İran birliğinin Aras nehrinin kuzeyine geçip Azerbaycan kuvvetlerinin önüne çıkarak, yolu kullanamayacaklarını belirtip harekâtı geciktirdiği ve oluşan gecikme süresinde Ermenistan kuvvetlerinin toparlanıp, yeniden konuşlandığını iddia eden videolar, itiraflar sosyal medyada dolaşmaktadır. Azerbaycan kuvvetinin yolunun kesilmesi Azerbaycan’da ve İran Azeri yurttaşlarında tepkiye yol açmıştır. Ayrıca, İran kamyonlarının Hazar denizi üzerinden gemilerle gelen Rus silah ve ekonomik yardımlarını kara yoluyla Ermenistan’a sevk ettiği bilinmektedir

İran, Azerbaycan’ın ilişkilerinden endişelenmektedir. İran, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin gelişmesinden, İsrail-Azerbaycan ilişkilerinin ekonomik ve askeri alanda gelişmiş olmasından zarar göreceğini düşünmektedir. İran, Azerbaycan‘ın İsrail tarafından aleyhine kullanılacağı endişesini taşımakta ve İsrail’in İran’da yaptığı örtülü operasyonları Azerbaycan’dan yönettiği kanaatini taşımaktadır. İran bu endişelerinden dolayı Aras nehri güneyinde yaşayan kendi hâkimiyetinde ve nüfusu 25 milyonu bulan Güney Azerbaycan Türklerinin fikren, kalben ve maddi olarak Azerbaycan’a desteğini engellemektedir.

Azerbaycan gümrük vergisi almak istedi. İran-Ermenistan asfaltının, Goris-Gofan/Kapan yolu, bir kısmının Azerbaycan’ın kurtardığı Ermeni işgalinden kurtulan topraklardan geçmesi, Azerbaycan’ın Laçin koridoru üzerinden Dağlık Karabağ’a geçen İran kamyonlarından vergi almak istemesi ve kaçak geçen iki kamyon şoförünü tutuklaması İran’ın tepkisine yol açmıştır. Muhtemelen mevcut İran-Ermenistan-Azerbaycan-Ermenistan yolu şimdi Rus barış gücü kontrolündeki Laçin koridoruna kadar Azerbaycan’a girmeden yeni bir rota ile doğrudan Ermenistan üzerinden yapılacaktır.

İran, 700 km’lik Azerbaycan sınırında 30 yıldır ilk defa kuvvet gösterisi yapmaktadır.  İran rejimi taraftarı, takipçisi çok olan bir kişi sosyal medyada “İran’ın gerekirse aynı anda bin (1000) yere füze atarak Azerbaycan’ı bir günde mağlubiyete uğratacağını” iddia etmektedir. Amaç Azerbaycan’a gözdağı vermek, İsrail ile olan ilişkisini sınırlamaktır. İran, İsrail’e karşı kullandığı Lübnan’daki Hizbullah gücünü görmezlikten gelmekte ama Azerbaycan’da olmayan İsrail gücünü abartarak Azerbaycan’ı tehdit etmektedir.  

Ayrıca İran, Hazar denizinde yapılan Türkiye-Azerbaycan deniz tatbikatından ve karada yapılan Türkiye-Azerbaycan-Pakistan özel kuvvetleri tatbikatından gayrimemnundur. Ancak Nahcivan’da yapılan tatbikat İran’ın güçsüz bulduğu Azerbaycan’ın yalnız olmadığını İran’a hatırlatmak içindir.

Azerbaycan toprakları sömürüldü. Azerbaycan tarafından yeni kontrolüne başlanan 130 km’lik sınırın kuzeyinde, İran eskiden bedava sayılacak fiyata mineraller ve demir olmayan metaller satın almaktaydı. Karşılığında uyuşturucu sevkiyatını görmezlikten geldiği söylenmekteydi. Bu ikili ticaret Azerbaycan’ın topraklarına sahip çıkmasıyla şimdi kaybolmuştur. Ayrıca, İran Nahcivan-Azerbaycan irtibatını sağlayacak Zengezur koridoruna karşıdır. Koridor yapılırsa Azerbaycan Avrupa’ya Türkiye Orta Asya’ya kesintisiz bağlanabilecektir. İran bu yolun kendisinin stratejik önemini azaltacağını düşünmektedir. Aksine görüşte olanlar ise yolun Orta Asya ülkeleri, Rusya, İran, Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan erişimini daha kolaylaştıracağını düşünmektedir.  

İran’ın 21 Eylül’de 2021’de sınırda başlayan ve Ekim başında yinelenen tatbikatlarından alınacak dersler vardır.  (1) 85 milyonluk İran, 10 milyonluk Azerbaycan’a çok zarar verebilir, ona diz çökertebilir. Ama bu durumda 25 milyonu bulan kendi Azeri nüfusunun muhalefetini kazanacaktır. Bu durumun istenmeyeceği açıktır. (2) Azerbaycan’ın müttefikleri Türkiye, İsrail ve Pakistan; Azerbaycan’ın gördüğü zararın daha fazlasını İran’a verebilir. Bu durum hem Azerbaycan hem de İran için yıkım olacaktır.  (3) İran ticaretini artırmak istiyorsa, Azerbaycan’ın kendisi Dağlık Karabağ’dan satın alma gücü daha yüksek bir müşteridir.   (4) Pratik İran politikasının Azerbaycan’a savaş açmak gibi bir maceraya girmeyeceği düşünülebilir. Böyle bir heves Amerikan görüşüne göre İran’da iç savaşa ve dini rejimin çöküşüne yol açabilir. (5) Azerbaycan bölgesinde savaştan uzak kalmak istemektedir. Mevcut dış politikasıyla başarılıdır.  30 yıl sonra işgalden kurtardığı topraklarını elektrik, su, yol altyapısına kavuşturmak ve yerleşime açmak çabasındadır.

Çözüm: Karşılıklı müzakerelerden geçmektedir. İran’ın Azerbaycan’a saldırması rasyonel değildir. Sorunların çözümü için taraflar neticede aralarındaki diyaloğu artırma yolunda karar vermiştir..

Kaynak: Euroasianet, Azerbaijan retakes offensive in rhetorical war with Iran, Joshua Kucera Oct 12, 2021